1966-yil Toshkent zilzilasi: arxiv fotolar va guvohlar hikoyasi
1966-yil 26-aprel kuni erta tongda Toshkentda zilzila ro‘y berdi. Bu zilzila O‘zbekiston tarixidagi eng halokatli voqeaga aylandi. Shahar markazi bir zumda deyarli vayron bo‘ldi, keyinchalik uni qaytadan qurishga to‘g‘ri keldi.
Zilzila magnitudasi “Rihter” shkalasi bo‘yicha 5,2 ni tashkil etdi, ammo uning episentri tubsiz chuqurlikda, taxminan 3 dan 8 km gacha bo‘lgan, bu kuchli silkinishlarni keltirib chiqardi (MSK-64 shkalasi bo‘yicha 8-9 ball) va shahar markaziga sezilarli zarar yetkazdi. Maksimal halokat maydoni taxminan o‘n kvadrat kilometrni tashkil etgan bo‘lsa, poytaxt chekkasida silkinishlarning kuchi 6 balldan yuqori emas edi. 2-3 Gts chastotali eng kuchli yer tebranishlari 12 soniya davom etgan.
Keyinchalik, bir necha yil davomida silkinishlar yana kuzatildi. Ushbu zilzila Toshkent tarixidagi eng uzoq davom etgan zilzila deb tan olindi. 1966-yil 26-apreldan 1969-yil 31-dekabrgacha 1102 seysmik hodisa qayd etildi. 1966-yil 10-may, 24-may va 5-iyun kunlari 7 ballga yetgan kuchli silkinishlar alohida e’tirof etildi. Qo‘rqqan va falokatdan tushkunlikka tushgan aholi o‘z uylarini tark etib, hovlilarda chodir va chorpoyalarda joylashdi.
Jabrlangan va jarohatlanganlar soni
Turli manbalarga ko‘ra, hodisa oqibatida 8-13 kishi vafot etgan. O‘zbek SSRda 1710 kishi jarohat olgan, shundan 150 nafari kasalxonaga yotqizilgan. 10% hollarda jarohatlar devor va tomlarning qulashi, 35% da binolarning konstruktiv elementlari va uy-ro‘zg‘or buyumlarining qulashi natijasida sodir bo‘lgan. 55% hollarda jarohatlar odamlarning vahimali xatti-harakatlaridan (yuqori qavatlarning derazalaridan sakrash, turli obyektlarga o‘zlarini urishi) kelib chiqqan. Keyinchalik, yurak xuruji va shok tufayli o‘lganlar soni ko‘paydi.
Qurbonlar va o‘lim soni yana ko‘p bo‘lishi mumkin edi. Ammo zilzilada gorizontal emas, vertikal seysmik tebranishlar ko‘p edi, shuning uchun hatto eski g‘isht uylar butunlay qulab tushmadi.
78 mingdan ortiq oilalar, ya’ni 300 mingdan ortiq kishi boshpanasiz qoldi. Ammo, 1967-yilga kelib, ularning barchasi yangi uylarga ko‘chib o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Aslida hammasi qanday sodir bo‘lgan – guvohlar hikoyasi
Geologiya-mineralogiya fanlari doktori, professor Aleksandr Malaxov “Toshkent haqida maktublar” da yozishicha, Nadejda Revko degan ayol, zilzilani bashorat qilib, uni o‘z beli orqali his qilgan ekan. Uning so‘zlariga ko‘ra, ayolning beli har qanday seysmografiyadan yaxshiroq zilzilani sezar ekan.
Bolaning ko‘zi bilan hamma narsa dahshatli ko‘rinishga ega edi. Bu voqea sodir bo‘lganda Galina Dolgaya 7 yoshda edi. U ertalab barvaqt uyg‘onganini eslaydi: ota-onasi uni qo‘rqitmaslik uchun muloyim uyg‘otgan edi.
Ammo 7 yashar bola o‘sha tong xronologiyasini umrining oxirigacha eslab qolish uchun yetarli yoshda edi. Galinada quyidagi xotiralar qolgan.
Otasi uni qo‘liga oldi-da, uning orqasida yotgan va ko‘ndalangiga deyarli butun karavotni egallagan devor bo‘lagi orqali olib o‘tdi. Qizcha shu devordan qolgan joyga yotar, hatto o‘zining ozg‘inligi hayotini saqlab qolganini xayoliga ham keltirmasdi.
Otasi uni shunday ko‘tardiki, qiz uning yelkasi osha o‘z karavotini ham, qizil g‘isht parchalari ko‘rinib turgan devorning bir parchasini ham ko‘ra oldi. Shu payt uy yana titrab, shunday silkindiki, kichkina Galya otasi yiqilib tushmaslik uchun oyoqda turishga harakat qilayotganini sezdi. Otasi qo‘lida sakkiz oylik Galyaning ukasini yopinchiqqa o‘rab olgan xotini tomon shoshdi. Barcha qo‘shnilar zinadan yugurib tushayotgan edi. Ularning kvartirasi eng yuqorida, uchinchi qavatda joylashgan bo‘lib, zinadan tushayotganlar ostida qolib ketish xavfi mutlaqo real edi.
Ammo ular uydan eson-omon yugurib chiqishga ulgurganda, ularga qiya tomdan artilleriya o‘qlari kabi shiferlar uchib keldi. Ularning uyi yo‘l yaqinida edi, yo‘lning orqasida esa tramvay liniyasi bor edi. Barcha qo‘shnilar va yaqin atrofdagi fizioterapiya shifoxonasidan kelgan bemorlar yo‘lning o‘rtasida to‘plandi. Odamlar juda ko‘p edi. Otasi Galyani yo‘lga turg‘izib qo‘ygan edi, u boshini ko‘tarib, ko‘zlarini katta ochib, shifer qayoqqa uchayotganini kuzatdi. U yolg‘iz emas. Buni hamma kuzatib turardi.
Zilziladan keyingi tong eski suratlarda shunday ko‘rinishga ega:
Toshkent qanday tiklandi va silkinishlar qancha vaqt yana sezildi
Shahar yangi ko‘rinishga ega bo‘lishiga to‘rt yildan ko‘proq vaqt kerak bo‘ldi. Bunga sovet ittifoqining turli burchaklaridan kelgan odamlar ishtirok etgani sababli erishildi.
Toshkentda yuqori martabali amaldorlar bo‘lganda magnitudasi 4 ballik zilzila sodir bo‘ldi. 1966-yilda sovet rahbariyati zilzila oqibatlarini bartaraf etish va jabrlanganlarga tez yordam ko‘rsatish uchun maxsus hukumat komissiyasini yaratishga qaror qildi.
Toshkentga birinchi bo‘lib Moskva yordam qo‘lini cho‘zgan, u to‘rtta qurilish trassasini jo‘natgan. May oyida shahar chekkasida 16 ta harbiy qurilish brigadasi joylashtirilgan bo‘lib, ular dastlabki yuzlab oldindan tayyorlangan uylarni o‘rnatgan. Yangi Toshkent sobiq Ittifoqning turli hududlaridan kelgan muhojirlar tomonidan qayta tiklandi. RSFSRdan kelgan quruvchilar 664,8 ming kvadrat metr uy-joyni foydlanishga topshirdi. Zavod va fabrikalar qayta qurildi. Toshkentda yangi turar joylar, mikrorayonlar va mahalliy seysmik faollikni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan sayyor-tuman Sergeli paydo bo‘ldi.
Ittifoq respublikalari kuchlari shahar markazida ham, janubi-g‘arbiy qismi – Chilonzorda ham yirik ta’mirlash ishlarini olib bordi va yangi turar joylar barpo qildi. Ko‘plab uylar, ko‘chalar va kvartiralar o‘sha qiyin davrda Toshkentga yordam bergan shaharlar nomlarini qadimdan saqlab kelmoqda.
Bu voqealar xotirasiga 1976-yilda “Jasorat” memorial kompleksi o‘rnatildi.
