‘‘Paxtakor” halokati: dispetcherning xatosi qanday qilib SSSRning eng yirik aviahalokatiga olib keldi?

Yuklangan sektorda yosh dispetcher

Tu-134A.jpg - Tu-134A, halokatga uchragan laynerlar analogi

O‘zbekistondan Minskka parvoz uzoq davom etdi: Belarus fuqaro aviatsiyasi boshqarmasiga biriktirilgan Tu-134AK (bort 65735; AK harflari salonning modifikatsiyalaridan birini anglatadi) Toshkentdan Qozog‘istonning Guryev shahriga, u yerdan Donetskka, keyin esa Minskka uchdi. Samolyot bortida 7 ekipaj a’zosi va 77 yo‘lovchi, shu jumladan ‘‘Paxtakor”ning deyarli to‘liq tarkibi: o‘yinchilar, shifokor, ikkinchi murabbiy, administrator bor edi.

Faqatgina oilasi bilan uchrashish tufayli bosh murabbiy Oleg Bazilyevich, o‘yinga boshqa marshrut bilan bordi. Himoyachi Anatoliy Mogilniy va massajchi Anatoliy Dvornikov esa turli sabablarga ko‘ra tegishli samolyotda ketmadi. Donetskdan Minskgacha parvoz vaqtida hammasi yaxshi edi: bir necha soatdan keyin layner Belarus aeroportiga qo‘nishi kerak edi.

Voqeaning yana bir ishtirokchi bir xil Tu-134a (65816 bort) bo‘lib, faqat u Moldaviya fuqarolik aviatsiyasi bo‘limiga tegishli edi. U Chelyabinskdan ona shahri Kishinyovga uchish uchun Voronejda to‘xtadi. Samolyotga 88 nafar yo‘lovchi chiqdi, ekipaj esa 6 kishidan iborat edi. Voronejdan uchgan samolyot Moldova poytaxtiga yo‘l oldi.

Ikkala Tu-134A samolyotining yo‘li ham gavjum hudud - Xarkov dispetcherlik markazining Janubi-g‘arbiy sektori orqali o‘tardi. Mazkur havo yo‘llarida intensivlik kuchli edi, mutaxassislar esa, har doimgidek, yetishmasdi. 11-avgust kuni ertalab smenaga boshliq Sergey Sergeyev rahbarlik qildi, u bilan birga 20 yoshli yangi kelgan dispetcher Nikolay Jukovskiy va yana bir 1-sinf dispetcheri Vladimir Sumskiy bor edi. Sergeyev Jukovskiyning ishiga qarab turishni Sumskiyga topshirdi, holbuki yangi kelgan odamni uning o‘zi nazorat qilishi kerak edi. 

Ekipajlar dispetcherlarga o‘z eshelonlari, nazorat nuqtalarining tezligi va uchib o‘tish vaqti haqida axborot berishardi - vishkada ular nafaqat samolyotning real holatini, balki bir necha daqiqadan keyin u qayerda bo‘lishini ham tushunishlari mumkin edi. Shu tariqa havo harakatini xavfsiz tashkil qilish mumkin edi. Ammo 11-avgustda nimadir noto‘g‘ri ketdi. Tajribasi kamligi va muzokaralarning shiddati yuqoriligi tufayli Jukovskiy bir necha bor jiddiy xatoga yo‘l qo‘ydi.

Eshelonlar bilan chalkashlik

Moldova layneri nazorat ostidagi sektorga kirib, dispetcherga ma’lumot berdi: eshelonda 8400 metrga uchyapmiz, 9600 metrgacha ko‘tarilishni so‘raymiz. Shu paytda yaqin atrofda yana uchta samolyot: bortida ‘‘Paxtakor” bo‘lgan Belarusning Tu-134Ak, Arxangelsk fuqaro aviatsiyasi boshqarmasiga qarashli boshqa Tu-134 va O‘zbekistonning Il-62 aviatexnikasi bor edi. Ularning barchasi ishonch bilan suyultirish uchun kerak edi.  Ularning hammasini bexavotir ajratib olish zarur edi.

Jukovskiy Moldavaning Tu-134A samolyotini 9600 metrga ko‘tarishni rad etdi - hisob-kitoblarga ko‘ra, bu holda bort taxminan xuddi shu yo‘nalishda uchayotgan Arxangelsk laynerini quvib yetishi mumkin edi, samolyotlar o‘rtasidagi xavfsiz intervalni esa saqlash kerak. Kishinyovga ketayotgan Tu-134A 8400 metr balandlikda qolishga majbur bo‘ldi.

Bundan tashqari Belarusning Tu-134AK samolyoti yuqoriga ko‘tarilayotgandi. U Donetsk aeroportidan endigina uchgan, samolyot 5700 metrlik eshelonda edi. Ekipaj ham parvoz rejasida ko‘rsatilgan 9600 metr balandlikka ko‘tarilishni xohlardi. Dispetcher mazkur ekipajga ham 7200 metr balandlikda bir oz vaqt uchishni so‘rab, rad javobini beradi. Ammo tez orada ‘‘Paxtakor” samolyoti 8400 eshelonini egallash to‘g‘risida ko‘rsatma oladi, bu vaqtda Moldova samolyoti uchayotgan edi.

‘‘Paxtakor” bo‘lgan Tu-134AK balandlikka ko‘tarilishni davom ettirmoqchi edi, lekin Jukovskiy o‘z vaqtida Il-62 ni payqadi - u 9000 metr balandlikda uchayotgandi. Yosh dispetcher belarus samolyotiga 8400 eshelonida ushlanib qolishni buyurdi. Biroq u Moldova va Belarusning Tu-134AK samolyotlarining trayektoriyalari kesishayotganini hisobga olmadi: Kishinyovga uchayotgan samolyot o‘ng tomondan yaqinlashmoqda edi.

Sumskiyning ancha tajribali dispetcheri lokatorga qarab, xavf borligini darrov payqadi. U laynerlarni tarqatishni o‘z zimmasiga oldi va deyarli uddaladi. Sumskiy shu zahoti Il-62 ni yanada yuqoriroq - 9600 metrga jo‘natdi, ammo ekipajdan tasdiqnoma kelmadi.

Javobni kutmasdan, dispetcher Belarus samolyotiga murojaat qiladi: ‘‘735-chi, siz esa to‘qqiz [ming metr] masofani egallang, Dneprodzerjinskiydan 8400 [Moldova Tu-134A] ni kesib o‘tadi”.. Xuddi shu mahal, boshqa bort dispetcher bilan aloqaga chiqadi. U "735 bilan boshlangan gapni bosib ketadi va ekipajlar faqat Dneprodzerjinskiydan 8400 kesib o‘tish"ni eshitishadi.

Javob esa ‘‘Tushundim, 8400” bo‘ladi. Uni qaysi bortdan aytishgani o‘sha paytda noma’lum edi. Sumskiy fikricha, uni Belarus Tu-134AK bortidan aytishgan, garchi aloqaga chiqqan o‘z chaqiruv raqamini aytmagan bo‘lsa ham.  Ehtimol, dispetcher ‘‘Paxtakor” layneri 9000 balandlikni egallagan deb qaror qiladi va ‘‘Tushundim, 8400” iborasi taxminan shunday kontekstda aytilgan: ‘‘Tushundim, 8400 balandligi Moldova Tu-134 bilan kesishgan”. Aslida esa, komissiya xulosalariga ko‘ra, bu Il-62 bortidan kelgan javob bo‘lib, dispetcher dastlab unga murojaat qilgan va javob kutmagan.

Il-62 ekipaji ham chaqiriqni eshitmagani sababli, dispetcher ularga faqat havo qatlamini o‘zgartirish sababini tushuntirayapti deb qabul qiladi: masalan, 9600 ga ko‘tariling, aks holda 8400 da kesishuvchi bort bor. Aynan Il-62 dan: “Tushundim, 8400” degan ibora keladi. Ko‘rinib turibdiki, intensiv muzokaralar ayrim uchuvchilar o‘z chaqiriq belgilari aytilmagani va ba’zi hayotiy muhim gaplar shovqinlar sababli eshitilmasligi bilan yanada murakkablashgan.

Bundan tashqari, hech bir dispetcher ekipajlardan ko‘rsatmalarni aniq tushunganlarini so‘ramaydi. Keyinchalik aniqlanishicha, belaruslik Tu-134AK dispetcherdan umuman ma'lumot olmagan bo‘ladi. Shovqinlar ichida yo‘qolgan “735-chi, siz to‘qqizni egallang” iborasi tufayli ekipaj, aftidan, murojaat ularga qaratilganini tushunmagan. Bu vaqtdan boshlab to‘qnashuvga roppa-rosa bir daqiqa va besh soniya qolgan edi. Sumskiy xavfli vaziyatni yaratgani uchun Jukovskiyni tanqid qilishga chalg‘igan va ikkala dispetcher ham havo harakatini nazoratsiz qoldirgan.

To‘qnashuv

Ekipajlar bir-birini ko‘ra olmasdi: birinchidan, ikkala samolyotning tezligi taxminan 800 km/soat edi, ikkinchidan, samolyotlar bulutlar orasidan uchib o‘tayotgan edi. Laynerlar to‘g‘ri burchak ostida to‘qnashdi. 13:35:38 da belaruslik Tu-134AK o‘ng tomoni bilan moldaviyalik samolyotning kabinasini tom ma'noda kesib tashlaydi. Zarba kuchi shunday ediki, samolyotlar aylana boshlaydi va ular yana to‘qnashadi – bu safar dum qismlari bilan.

Moldovaning Tu-134A samolyoti kuchliroq zarar ko‘rdi, buning ustiga birinchi zarbada kabinadagi barcha ekipaj halok bo‘ldi. ‘‘Paxtakor” jamoasi bo‘lgan samolyot jiddiy jarohat olgan bo‘lsa-da, bir muncha vaqt parvoz qilishni davom ettirdi. Laynerning dvigatellaridan biri ishlamadi, Tu-134AK to‘qnashuv paytida dumning bir qismidan ayrildi va qanotning o‘ng qismiga jiddiy shikast yetkazdi. Taxminan 4000 metr balandlikda samolyot boshqaruvni yo‘qotib, yerga qulab tushdi.

Ikkala samolyotda ham bortidagi barcha odamlar - 178 kishi halok bo‘ldi. Qurbonlar bundan ham ko‘proq bo‘lishi mumkin edi: Moldavaning Tu-134A samolyoti dvigatellaridan biri Dneprning mashhur plyajiga qulab tushdi - yaxshiyam o‘sha paytda yomg‘ir yog‘ayotgandi va dam oluvchilar daryodan chiqib ketgandi. Ikkita samolyotning radardan yo‘qolish sababini uzoq qidirishning hojati bo‘lmadi: yaqin atrofdan uchib o‘tgan samolyotlarning ekipajlari Tu-134 qismlariga o‘xshash parchalar tushganini ko‘rayotganliklarini xabar qila boshladi. Shu paytda dispetcher xonasida nimalar bo‘layotganini tasavvur qilish qiyin edi.

Aniqlangan xatolar

Tekshiruv komissiyasi tezda ikkala layner to‘qnashuvga qadar texnik jihatdan soz holatda bo‘lganini va ob-havo sharoitlari parvozlarga xalaqit bermaganini aniqladi. Gap havodagi to‘qnashuv haqida ketganligi sababli, tergovchilar e’tiborni dispetcherlar harakatlariga qaratdi. Ular dahshatli xatolarni aniqladilar.

Birinchidan, dispetcher Jukovskiy Moldovaning Tu-134A ga 9600 havo qatlamini egallashidan voz kechdi, buni yana bir Tu-134 bilan kesishayotgan kursi bilan izohladi. Samolyotlar bir-biridan anchagina uzoqda bo‘lgan va moldaviyalik samolyot tezligini pasaytirib xavfsiz masofani saqlab turish mumkin edi. Ammo dispetcher ekipajga rad javobini berdi va samolyotni 8400 balandlikda qoldirdi. 

Ikkinchidan, Jukovskiy bortida ‘‘Paxtakor” klubi a'zolari bo‘lgan Belarusning Tu-134AK samolyotiga 8400 havo qatlamini egallash buyrug‘ini berdi, garchi samolyot 7200 balandlikda edi va boshqa bortlarga hech qanday xalaqit bermagan. Aslida, aynan tajribasiz dispetcher ikkala to‘qnashgan laynerni bir havo qatlamida joylashtirdi.

Uchinchidan, Jukovskiy ekipajlar bilan muzokaralar olib borishda qiynaldi: ba’zilari dispetcher bilan tortishishdi va uning buyruqlariga rozi bo‘lishni istamadi. Natijada, muloqot uchun ko‘proq vaqt ketdi va umuman olganda yangi dispetcher uchun vaziyat stressli bo‘ldi. To‘rtinchidan, radioaloqa standartlarining buzilishi tufayli Jukovskiy ham, Sumskiy ham ‘‘Tushundim, 8400" iborasida xavfni sezishmadi. Holbuki, falokatni aynan qaysi samolyotdan aytilganini aniqlash orqali oldini olish mumkin edi.

SSSRda qabul qilinganidek, falokat haqida juda kam ma’lumot berildi. Garchi boshqa voqealardan farqli o‘laroq, bu voqeani yashirishmadi: SSSRning eng yaxshi klublaridan birining futbolchilari halok bo‘ldi va bu xabar ko‘plab mamlakatlarga tarqaldi.

Boshqa versiyalar

Halokat haqida bir nechta konspirologik nazariyalar ham mavjud. Ulardan biriga ko‘ra, havo hujumidan mudofaa tizimi samolyotlarni urib yuborgan - samolyotlar ‘‘noto‘g‘ri” sektorga uchgan va himoya ish bergan. Lekin har ikkala Tu-134 ning shikastlanishi bir-biri bilan to‘qnashuvdan darak beradi. Ha, SSSRda harbiylarning fuqaro samolyotlariga hujum qilish hollari bo‘lgan. Ammo bunday falokatlarda hukumat, umuman, javobgarlikni tan olgan.

Shuningdek, dispetcherlar eshelonlarni tanlashda cheklangan edi, degan mish-mishlar ham mavjud edi: go‘yoki mamlakatning yuqori rahbariyati bo‘lgan bort uchib o‘tishi kutilgan, ular uchun havo yo‘lagi bo‘shatilishi kerak edi. Ammo bu versiya ham tasdiqlanmadi.

“Paxtakor”, deyarli butun tarkibini yo‘qotishiga qaramay, klub sifatida qolaverdi. Hukumat qaroriga ko‘ra, yangi yig‘ilgan jamoa natijalaridan qat’i nazar, uch yil davomida SSSR oliy ligasidagi o‘rnini saqlab qoldi. Dispetcherlar Jukovskiy va Sumskiy falokatda aybdor deb topilib, uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qilindi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, Jukovskiy ozodlikka chiqqanidan keyin o‘z joniga qasd qilgan, ammo uning ham, Sumskiyning ham keyingi taqdiri haqida aniq ma’lumot yo‘q.

***

Tarixda katta fojialarga olib kelgan aviato‘qnashuvlarning yana bir nechta holatlari ma’lum. Eng mashhur halokatlardan biri 2002-yilda Tu-154 va Boeing 757 yuk samolyotining Baden ko‘li (Germaniya) ustida halokatga uchrashi hisoblanadi. O‘shanda dispetcher va samolyotlar to‘qnashuvining oldini olish tizimi (TCAS) ekipajlarga qarama-qarshi ko‘rsatmalar bergan. O‘shandan beri havo harakatini tashkil etish jiddiy ravishda xavfsizlik tomon o‘zgardi va bunday hodisalar o‘tmishda qoldi, deb abadiy ishonging keladi.