“Biz juda noqulay epidemiologik vaziyatni kuzatmoqdamiz”. Shifokor O‘zbekistonda ko‘kyo‘talning avj olishi va antivaksinalar haqida
Yillar o‘tishi bilan emlash oqibatlari haqidagi qo‘rqinchli, “tanishlarning emlashdan keyingi qayg‘uli tajribasi’‘ haqidagi hikoyalar kamaymayapti. Bu juda aniq oqibatlarga ega: ko‘plab mamlakatlarda ko‘kyo‘tal, qizamiq, qizilcha va boshqa kasalliklar kuzatilmoqda. O‘zbekiston ham bundan mustasno emas. Shifokor-pediatr Parvina Hamrayeva bilan suhbatlashib, siz so‘rashga tortinayotgan savollarga javoblar oldik. Qanday vaksinlar bilan emlanish kerakligini aniqladik.
Qanday emlanishlarni amalga oshirish kerak, qaysilari kerak emas?
Har qanday mamlakatning emlash kalendariga kiritilgan narsalar majburiy hisoblanadi. Bu chaqaloqning hayotini xavfsiz qiladigan, o‘limga yoki nogironlikka olib kelishi mumkin bo‘lgan kasalliklardan himoya qiladigan emlanishlar to‘plamidir.
“Kalendarda majburiy bo‘lmagan vaksinalar yo‘q. Bu har bir bola uchun zarur bo‘lgan short-listdir. Istalgan yoki majburiy bo‘lmagan emlashlarga kelsak: bu emlashlar faqat ma’lum hududlar aholisi uchun yoki epidemiyalar, infeksiyalar avj olgan paytda qo‘llaniladigan emlashlardir.
Bunga: suvchechak, gepatit A, meningokokk infeksiyasiga qarshi vaksina (bakterial meningit) kiradi. Noqulay hududlarda kana ensefalitiga qarshi emlash mumkin – lekin u faqat ma’lum yoshdan amalga oshiriladi va O‘zbekistonda bunday holatlar qayd etilmagan”, — deydi Parvina Hamroyeva.
O‘zbekistonda emlanish bo‘yicha milliy kalendar
Har bir bola uchun tug‘ruqxonada o‘tkaziladigan birinchi emlashlar sil va gepatit B ga qarshi. Shundan so'ng tanaffus qilinadi (O'zbekistonda bu 2 oy davom etadi)
“Odatda tanaffus shifokorlar immunitetning pasayishi, tug‘ma nuqsonlar yoki chaqaloq tug‘ilgandan keyingi ilk kunlarda kuzatilishi mumkin bo‘lmagan nevrologik holatni aniqlash bilan bog‘liq holatlarning namoyon bo‘lishini kuzatishi uchun olinadi.
Oddiy qilib aytganda, shifokorlar chaqaloqning tibbiy kartasining mini-versiyasini oldindan oladi va kasalliklarning rivojlanishidan ogohlantirishlari mumkin. Bu jarayonni o‘tkazib yuborib yoki o‘z holiga tashlab qo’yib bo‘lmaydi”.
Nojo‘ya ta‘sir tufayli bolani emlash kerak emasmi?
Bolani emlash kerak — bunday fikr JSST mutaxassislari va professional olimlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va ko‘plab ilmiy tadqiqotlar buning isboti bo‘lib xizmat qiladi.
“Biz navbatdagi mifologik to‘lqinning cho‘qqisida turibmiz. Ko‘pgina ota-onalar bolalarni emlashning xavfliligiga va bu ularning aqliy va jismoniy holatiga salbiy ta’sir qilishi mumkinligiga qattiq ishonishadi.
Mana shunday afsonalar tufayli emlanmagan, himoyalanmagan bolalar soni shu qadar ko‘payib ketdiki, biz faqat tasavvur qilish mumkin bo‘lgan juda noqulay epidemiologik vaziyatni kuzatmoqdamiz.
O‘zbekistonda yil davomida ko‘kyo‘talning avj olishi to‘xtamayapti, qizamiq va qizilcha ham tarqalmoqda.
Endilikda bu epidemiyalar emas, balki kattaroq narsa – har kuni bizni kuzatib boradigan infeksiyalardir. Nafaqat bolalar, balki kattalar ham kasallanmoqda. Buning sababi shundaki, ba’zi ota-onalar qachonlardir emlanmaslikni afzal ko‘rgan”.
Vaksinalar autizmga olib kelishi mumkinmi yoki bu navbatdagi afsonami?
Ushbu nazariya tarafdorlari tomonidan keltirilgan dalillardan biri 25 yoshga to‘lmoqchi bo'lgan Ueykfildning ishidir.
Hammasi 1999-yilda nufuzli Lancet tibbiyot jurnalida anti-vaksina to‘lqiniga sababchi bo‘lgan va emlash sog‘lom bolani autizmga olib kelishi mumkinligi haqidagi afsonaning asoschisi bo‘lgan soxta ilmiy maqola chop etilishidan boshlandi.
Nashrda britaniyalik shifokor Endryu Ueykfild va uning hammualliflari bolalarni qizamiqga qarshi emlash autizm va Daun sindromiga olib keladigan qisqa va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘l ekanini ta’kidlaydi. Ammo anti-vaksinachining so‘zlari hech qanday ilmiy dalillarga asoslanmagan.
O‘shandan beri Ueykfildning ismi faqat bir marta ko‘rinish bergan, 2020-yilda u barcha koronavirus vaksinalarini tanqid qilgan, shon-shuhratga erishgan va yana sukutga ketgan.
Ammo uning merosi yashamoqda: ko‘plab mualliflar soxta shifokor izidan borib, xayp qilish istagida bolalar emlanishlariga oid qo‘rqinchli psevdo-ilmiy kitobchalar yozishni boshladi.
Bugungi kunda eng hayratlanarli jihati shundaki, emlanish yomon deb hisoblaydigan toifadagi shifokorlar ham bor. Bu go‘yoki bolaning nutqiy va aqliy rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Lekin takror aytamizki, bu fikrga hech qanday ilmiy tasdiqlangan dalillar yo‘q. Autizmning sabablari esa hanuzgacha aniqlanmagan va ko‘proq genetika bilan bog‘liq.
Tez-tez kasal bo‘ladigan bolalarni emlash mumkinmi? Balki bu immunitetga ta’sir qilar?
Agar 5 yoshgacha bo‘lgan bola yiliga taxminan 10 marta virusli infeksiyalar bilan kasallansa, bu normal holat. Ammo shifokorlar “tez-tez kasal bo’ladiganlar” toifasiga har oyda yoki oyda bir necha marta virus yuqtiradigan bolalarni kiritadilar.
“Aynan emlash bunday bolalarning xavfsizligi uchun birinchi tramplin vazifasini o‘taydi. Ularning immuniteti, allergiyaga moyilligi yoki oddiygina sezuvchanligi tufayli ular barcha infektsiyalarni yuqtiradigan xavf guruhiga kiradi. Shuning uchun bolalarni imkon qadar tezroq emlash tavsiya etiladi”.
Emlash allergiyani keltirib chiqarishi mumkinmi?
Ha, u allergik reaksiyalarning qo‘zg‘atuvchisiga aylanishi mumkin. Lekin bu yerda istisno holatlari ham bor.
“Har qanday emlash — bu organizmga kiritiladigan begona agent bo‘lib, biz bolani himoya qilayotgan kasallikning repetitsiyasi yoki mini-versiyasiga aylanadi. Ammo aynan shu tarzda kelajakda bolani infektsiyadan himoya qiladigan antitanachalar ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi. Agar chaqaloq kasal bo‘lib qolsa, u infeksiyani yengil o‘tkazadi, chunki tanada allaqachon antitanachalar mavjud bo‘ladi.
Zamonaviy vaksinalarning tarkibiga ishonish mumkinmi?
“Barcha zamonaviy vaksinalar maksimal darajada tozalangan, tarkibida zararsiz ingrediyentlar mavjud, ular xavfsiz va jiddiy reaksiyalarni keltirib chiqarmaydi. Ha, individual ko‘tara olmaslik bo‘lishi mumkin (har qanday doriga bo‘lgani kabi), ammo bu emlashdan voz kechish uchun aniq sabab emas”.
Qanday hollarda emlash mumkin emas?
“Vaksinatsiyaga qarshi ko‘rsatmalar pediatriyada munozarali masala bo‘lib, shifokorlar va ota-onalar orasida yaxshi yoritilmagan. Tug‘ma immunitet tanqisligi sindromi (OITS), tashxisi qo‘yilgan nevrologik status, onkologiya va turli nuqsonlar — bularning barchasi jarayonni murakkablashtirishi mumkin, ammo ular emlashga mutlaqo qarshi ko‘rsatma hisoblanmaydi.
Hamroyevaning so‘zlariga ko‘ra, tajribali shifokor emlanishdan bosh tortish o‘rniga bolaga individual yondashuvni topadi, to‘g‘ri vaksinani tanlashga yordam beradi, emlanish uchun eng yaxshi muddatlarni belgilaydi.
E’tiborga olish kerak bo‘lgan yagona narsa — emlashdan oldin va emlash paytida bolaning holati. Buning uchun pediatr ko‘rigidan o‘tish kerak, u har qanday kasallikning o‘tkir kechishini, virusli infeksiyani, allergiyaning kuchayishini istisno qiladi va emlashga yashil chiroq beradi.
Chala tug‘ilgan bolalarni emlash kerakmi?
Umumiy qabul qilingan mezon bor: agar chala tug‘ilgan bola vazni 2000 gramm va undan yuqori bo‘lsa hamda uning barcha a’zolari normal ishlasa, u boshqa bolalar kabi emlanadi.
“Amaliyotdan olingan misol: men 3 yoshli bolani bilaman. U Turkiyada , homiladorlikning 6-oyida (tug‘ruq o‘z vaqtida) 680 gramm vazn bilan tug‘ilgan. U kerakli vaznga yetishi bilanoq darhol emlangan.
Muddatiga yetmay tug‘ilgani sababli emlanishi rad etilgani haqida hech qanday gap-so‘z bo’lmagan. Bunday bolalar xavf guruhiga kiradi va ularni barcha kasalliklardan imkon qadar tezroq himoya qilish kerak”.
Nega anti-vaksinachilar juda ko‘p?
Bolalarni emlash xavfsizlik, jamoaviy immunitet, sog'lom avlod uchundir, bundan hech qanday yomonlik yo‘q. Buni o‘z vaqtida tushunish, qabul qilish va har doim mavjud bo'ladigan emlashga qarshi fitna nazariyalarining asiriga aylanmaslik muhimdir.
“Men emlash butun jamiyatning ko‘rsatkichi ekaniga ishonaman. Mamlakatning madaniyati, ta’limi, salomatligi va xavfsizligiga bo‘lgan munosabati. Bu dunyoda hech kim o‘z farzandiga yomonlikni ravo ko‘rmaydi”, — deya xulosa qildi doktor Hamrayeva.
