Ilon Mask: daho, omadli yoki firibgar? Shov-shuvli biznesmenning muvaffaqiyat tarixi
Ilon Mask dunyodagi eng mashhur va ko‘p muhokama qilinadigan shaxslardan biri hisoblanadi. To‘g‘ri, so‘nggi yillarda u yangi loyihalar va taqdimotlari bilan emas, balki bahs-munozarali bayonotlari tufayli diqqat markazida bo‘lmoqda. Ehtimol, shu sababli ba’zi tanqidchilar Maskning haqiqatan ham buyuk biznesmen ekaniga shubha bildirmoqda. Biroq Ilonning karyerasiga, jumladan yoshlik davriga nazar tashlasak, uning tadbirkorlik iste’dodiga shubha qilish qiyin.
Dastlabki yillar va birinchi daromad
Bo‘lajak tadbirkor 1971 yilda Janubiy Afrika Respublikasining ma’muriy poytaxti Pretoriyada tug‘ilgan. Ilonning otasi shu mamlakatdan, onasi esa kanadalik model. Oilada uch farzand: Ilonning kichik singlisi Toska va ukasi Kimbel bo’lgan. Ota-onasining xotiralariga ko‘ra, u bolaligidanoq o‘yin-kulgidan ko‘ra o‘qishga ko‘proq qiziqgan. Ehtimol, shu sababli o‘smirning maktab davrida do‘stlari kam bo‘lganiga ishoralar bor - u ko‘proq kitoblarga qiziqardi. Mask a’lochi bo‘lmagan: shunchaki atrofdagi hamma narsaga qiziqar va yaxshi o‘qir edi, lekin mukammal emas edi.
Ilon 12 yoshidayoq ota-onasi sovg‘a qilgan kompyuterda oddiy Blastar video o‘yinini yaratdi. U hatto bu o‘yinni o‘sha paytdagi 500 dollarga kompyuter jurnalida sotishga erishdi. Bundan tashqari, Ilon aksiyalarga juda erta qiziqish bildirdi: ota-onasi bergan pulga o‘smir qimmatli qog‘ozlar xarid qilardi. Xo‘sh, Ilonning cho‘ntak xarajatlari qancha edi? Aniq ma’lum emas, biroq otasi Errol Mask juda muvaffaqiyatli tadbirkor edi - shu bois bu yerda aksiyalar sotib olish uchun maktab tushliklaridan voz kechish haqidagi hikoya bo‘lishi ehtimoldan yiroq.
Emigratsiya
17 yoshida Mask Kanadaga, onasining vataniga ko‘chib ketishga qaror qildi. Buning bir necha sababi bor edi. Birinchidan, Kanada fuqaroligi (uni o‘z ildizlari tufayli olishi mumkin edi) bilan AQShda o‘rnashish osonroq edi. Ikkinchidan, u Kanadaning Kuins universitetiga o‘qishga kirmoqchi edi. Uchinchidan, Ilon Janubiy Afrika armiyasida majburiy xizmat qilishi kerak edi va u bundan qochmoqchi edi.
Shunday qilib, tadbirkor Kanadaga borib, bir necha yildan so‘ng AQShga ko‘chib o‘tdi va u yerda 1992-yilda Pensilvaniya universitetiga biznes va fizika yo‘nalishi bo‘yicha o‘qishga kirdi. Keyinchalik u Stenford universitetiga o‘tdi, ammo o‘qish omad keltirmadi: Mask o‘qishni boshlaganidan ikki kun o‘tib hujjatlarini qaytarib oldi. Tadbirkorning aytishicha, o‘sha paytga kelib amaliy fizikani o‘rganish uning karyerasi uchun kutilgan natijani bermasligini tushunib yetgan edi.
Birinchi millionlar
O‘qishni tugatgach, Ilon akasi Kimbal bilan Zip2 nomli kichik startapni ochdi. Loyiha uchun katta Mask 28 ming dollar ajratdi. Ostonada 1995-yil edi va kompyuter xizmatlari endigina paydo bo‘la boshlagan payt. Zip2 shaharlar bo‘yicha onlayn qo‘llanma vazifasini o‘tardi. Bu g‘oya gazeta nashrlarini qiziqtirib qoldi va ular bu katalogga obuna bo‘la boshladilar. Boshqa muvaffaqiyatli tadbirkorlar singari Mask ham dastlab kichkina ofisda yashashga majbur bo’ldi.
Boshqa muvaffaqiyatli tadbirkorlar singari Mask ham dastlab kichkina ofisda yashashga majbur bo‘ldi. Uning aytishicha, saytni ishlab chiqish uchun barcha vaqtini sarflagan, pul esa shunchalik kam ediki, Ilon hatto kvartira ijaraga ololmasdi.
Zip2 atigi to‘rt yil ichida aql bovar qilmaydigan darajada o‘sdi. 28 ming dollarlik byudjet bilan startap sifatida boshlangan kompaniyani 1999-yilda Compaq korporatsiyasi 307 million dollarga sotib oldi. Bu mablag‘dan Ilon 22 million dollar oldi. Shunday katta mablag‘ bilan u yangi, yanada yirikroq kompaniya tuzishga kirishdi. Bu PayPal xizmati bo‘ldi.
Mask ‘‘x.com’’ domeni bilan kompaniya tashkil etdi. Chamasi, Twitter’ni X deb qayta nomlashning ildizi aynan shu yerdan boshlanadi. Kompaniya moliyaviy onlayn sohada faoliyat yuritdi: foydalanuvchi akkaunt yaratib, uni o‘z hisobvarag‘i va to‘lov kartalari ma’lumotlariga bog‘lagach, mablag‘larni tez va qulay tarzda o‘tkaza olardi. Ma’lum vaqtdan so‘ng loyihaga Silikon vodiysining yirik investori Piter Til e’tibor qaratdi. U Palm Pilot planshetlari foydalanuvchilari o‘rtasida pul o‘tkazmalari xizmatini ko‘rsatuvchi Confinity kompaniyasini boshqarardi.
Til va Mask kuchlarini birlashtirdi va ikkala kompaniya PayPal nomli yagona kompaniyaga aylantirildi. Kompaniyaning tez o‘sishi va onlayn to‘lovlarning rivojlanishi ajoyib natijaga olib keldi. 2002-yil oktyabr oyida dunyodagi eng yirik onlayn-auksion eBay PayPal’ni 1,5 milliard dollarga sotib oldi. Mask allaqachon o‘zini biznes muhitida iste’dodli tadbirkor sifatida namoyon etgandi: ikkita kompaniya - ikkita ulkan bitim. PayPal sotilgandan so‘ng, Ilonda haqiqatan ham ulkan va qimmatbaho loyihalarni amalga oshirish uchun mablag‘lar paydo bo‘ldi. Shunday qilib, u o‘zining ko‘p yillik qiziqishi - kosmosni esga oldi.
Mask kosmos haqidagi orzusini amalga oshirdi
O‘sha paytda kosmik dasturlar hukumatlarning vakolatiga kirardi. Birinchidan, bu aql bovar qilmaydigan darajada qimmat sanoat, ikkinchidan, raketa va kemalarni ishlab chiqish ko‘p yillarni oladi (va dunyoning eng yaxshi muhandislari va olimlari kerak), uchinchidan, bu yerda qanday qilib barqaror daromad olish mumkinligi unchalik tushunarsiz. Shunga qaramay, Ilon SpaceX xususiy kosmik kompaniyasiga asos soladi.
Ilonning rejasida koinotga parvoz narxini pasaytirish bor edi. Bu SpaceX operatsion modelida o‘z aksini topdi. Kompaniya tashqi yetkazib beruvchilar bilan hamkorlik qilishdan iloji boricha voz kechdi: raketalarni ishlab chiqish, tadqiq qilish va ishlab chiqarish o‘z quvvatlarida amalga oshirilmoqda. Albatta, SpaceXda qandaydir pudratchilar bor, lekin eng qimmat narsalarni kompaniyaning o‘zi qiladi.
Umuman olganda, SpaceX hozirda 370 dan ortiq muvaffaqiyatli missiyalarga ega. Hozir kompaniya o‘ta og‘ir ko‘p martalik raketa tashuvchi Starship ustida ishlamoqda. U Oy va Marsga kemalarni yetkazib berishi, kelajakda esa hozirda Xalqaro kosmik stansiyaga astronavtlar va yuklarni yetkazib berish uchun ishlatiladigan Falcon 9 ning o‘rnini egallashi kutilmoqda. SpaceX yordami bilan Starlink sun’iy yo‘ldosh tizimi ham amalga oshirilmoqda.
Yana bir sanoatdagi to’ntarish
Ilon Mask SpaceX bilan parallel ravishda yana bir katta biznesga – avtomobil ishlab chiqarishga kirishadi. Gap Tesla Motors haqida ketmoqda. Ammo bu yerda u investor va hammuassis sifatida ishtirok etadi, to‘liq egalik qilmaydi. 2006-yilda kompaniya o‘zining birinchi mahsulotini taqdim etadi – Tesla Roadster. Bu ikki o‘rindiqli sport mashinasi bo‘lib, yuqori tezlikka ega, elektr quvvati bilan deyarli 400 km masofani bosib o‘tadi va 0-100 km/soat tezlikka 4 soniyada yetadi. Narxi taxminan 110 ming dollar bo‘lishiga qaramay, avtomobil ishqibozlari unga qiziqish bildiradilar va ikki yil ichida mingta nusxa ishlab chiqariladi. Juda tor bozor segmentida va qimmat bo‘lgan avtomobil uchun bu yaxshi natija edi.
Elektromobillar va gibridlar odatda tejamkorlikni qadrlaydigan xaridorlar uchun byudjet toifasidagi avtomobillar sifatida qaralsa-da, Tesla boshqacha yondashuvni tanladi. Kompaniya elektromobil ham benzinli sport mashinalar kabi egalariga hissiyotlarni bera olishini ko‘rsatdi. Bu esa elektr dvigatelli mashinalarga bo‘lgan qarashni tubdan o’zgartirdi.
Tesla elektromobillardagi salohiyatni ko‘rgan investorlar unga qiziqishi ortib bormoqda. Pul oqimi yanada ommaviy va kundalik mashinalarni ishlab chiqarishga imkon beradi va banchais Model S sedanidan boshlanadi. Avtomobil 2012-yilda ishlab chiqarilgan va hali ham ishlab chiqarilmoqda —-hozirgi o‘lchovlar bo‘yicha modelning aql bovar chidamli varianti. Albatta, mashina ham tashqi, ham ichki tomondan muntazam ravishda yangilanib tursa-da, ammo hali ham o‘sha kuzov.
Keyinchalik Model X va Model Y krossoverlari, shuningdek, yanada ixcham Model 3 sedani paydo bo‘lgan. Bundan tashqari, kompaniyaning Tesla Semi yuk mashinasi va mashhur Cybertruck pikapi ham mavjud.
Tesla butun avtomobil sanoatini elektr modellari tomon yo‘naltirdi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu yaxshi yoki yomon ekanligi alohida mavzu, ammo Ford, BMW, Audi, Mercedes kabi gigantlar bu segmentning xaridorlar uchun qanchalik muhimligini tushunmasalar, shoshilinch ravishda o‘zlarining elektriklarini ishlab chiqarishni boshlashlari dargumon.
Inqilobiy neyrointerfeys
2016-yilda Mask navbatdagi loyihasini – Neuralink’ni ishga tushiradi. Uzoq vaqt davomida kompaniyaning faoliyati noaniq tasvirlangan: go‘yoki, u miyasi shikastlanganlarga yordam beruvchi qurilma ustida ishlayotgani aytilgan. Faqat vaqt o‘tishi bilan tafsilotlar paydo bo‘ladi: Neuralink insonga o‘rnatilishi rejalashtirilgan mikrochipdan iborat.
Skeptiklik va ko‘plab muammolarga qaramay (ham inson salomatligi, ham bunday ishlanmalarning axloqiyligi nuqtai nazaridan), kompaniya ishlab chiqishni amaldagi prototipga yetkazdi. Chip qo‘llangan birinchi odam 30 yoshli Nolan Arbo edi. Erkakning oyoqlari falajlangan va Neuralink unga miya faoliyati yordamida kompyuter interfeyslarini boshqarishga imkon berdi - masalan, shaxmat va Civilization strategiyasini o’ynash.
To‘g‘ri, keyin chip ishlashida muammolar paydo bo‘ldi, lekin umuman olganda tajriba muvaffaqiyatli deb topildi. Avgust oyi boshida qurilma yana bir bemorga o‘rnatilgani ma’lum bo‘ldi. Uzoq muddatli istiqbolda bu qanchalik xavfsiz va qanday xavflarni keltirib chiqarishi mumkinligi hozircha noma’lum.
Twitter xaridi
Nihoyat, Maskning so‘nggi shov-shuvli biznesi — ‘’Twitter’’ ijtimoiy platformasi. Xizmat 2006-yilda paydo bo‘lgan va asta-sekin yuz millionlab foydalanuvchilar auditoriyasini to‘plagan. Ilon Twitter’ni 2022-yilning bahorida sotib olish istagini rasman e’lon qildi, bungacha kompaniya aksiyalarini 2,8 milliard dollarga sotib olgandi. Direktorlar kengashi kompaniyani 44 milliard dollarga sotishni ma’qulladi, ammo birdan Mask bir nechta noaniq bayonotlarni berdi va hatto bitimni bekor qilishga urindi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Twitter botlarga qarshi kurash bo‘yicha dastlabki kelishuvni buzgan. Ish sudga ketdi, ammo Ilon kompaniyani sotib olish bo‘yicha ishlarni davom ettirishini va dastlabki kelishuvlarga rioya qilishini aytdi.
Mask kompaniyani yangilashga kirishdi va foydalanuvchilar ba’zi o‘zgarishlarni noaniq qabul qilishdi. Masalan, verifikatsiya belgisi uchun to‘lov — akkaunt haqiqatan ham ma’lum bir kompaniya yoki shaxsga tegishli ekanligini tasdiqlash — feyklarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Keyin bu siyosat qayta ko‘rib chiqildi. Shuningdek, kompaniya xodimlarni qisqartirish to‘lqinini boshidan kechirdi. Nihoyat, Mask xizmat nomini X ga o’zgartirdi, lekin Twitter nomi odamlar orasida allaqachon o‘rnashib qolgan va ko‘pchilik hali ham ijtimoiy tarmoqni ‘‘twitter’’ deb atashda davom etadi.
**
Ilonning xatolari ham bo‘lgan. Masalan, yuqori tezlikda harakatlanadigan Hyperloop poyezdlari loyihasini to‘xtatishga majbur bo‘lgan. Ammo bu Maskning eng mashhur yagona muvaffaqiyatsiz loyihasi bo‘lib qolmoqda. Hozirda tadbirkorning to‘rtta asosiy biznesi bor: SpaceX, Tesla, Neuralink va X (Twitter). Hozircha uning keyingi katta loyihalari haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.
