Qora tuynuklar haqidagi beshta fakt — koinotdagi eng sirli hodisa
Qora tuynuklar hatto bizning davrimizda ham kam o‘rganilgan. Ko‘p narsalar sof nazariyaga, sayyoramizning eng yaxshi olimlarining farazlari va ehtimollariga asoslanadi. Ammo so‘nggi yillarda yanada batafsilroq tadqiqotlar bilan mustahkamlangan ma’lumotlar tobora ko‘proq paydo bo‘lmoqda. Toping.uz qora tuynuklar haqida qiziqarli ma’lumotlarni to‘pladi.
1-fakt: Yulduz so‘nishi har doim ham qora tuynuk paydo bo‘lishiga olib kelmaydi
Haqiqatan ham, qora tuynuk juda katta yulduzning so‘nishi va portlashidan keyin paydo bo‘lishi mumkin. U Quyoshimizdan kamida o‘n baravar katta bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham xavotirga o‘rin yo‘q, chunki Quyosh qora tuynukka aylanishi uchun juda kamlik qiladi.
Yulduz so‘nganda, u juda katta tortishish kuchi ta’sirida siqiladi va ba’zi hollarda bu qora tuynukning shakllanishiga olib keladi. Agar soddalashtirsak, mexanizm quyidagicha: gravitatsiya shunchalik kuchliki, undan hatto yorug‘lik fotonlari ham ‘‘qocha olmaydi” - yorug‘lik esa hozircha insoniyatga ma’lum bo‘lgan eng yuqori tezlik (sekundiga ~300 000 kilometr) bilan harakatlanadi.
Natijada, ma’lum bir radiusda hamma narsani o‘ziga tortuvchi tortishish kuchining kichik bir quyqasiga o‘xshash narsa hosil bo‘ladi.
Olimlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, taxminan mingta yulduzdan faqat bittasi nazariy jihatdan so‘nganidan keyin qora tuynukka aylanishi mumkin.
2-fakt: Qora tuynuk atigi besh yil oldin “suratga olingan”
Qora tuynuklarning illyustrativ talqinlair ko‘p, ammo bularning barchasi yaqin vaqtgacha faqat badiiy fantaziya edi. Birgina 2019-yil 10-aprelda olimlar Messier 87 galaktikasida joylashgan qora tuynukning suratini taqdim etdi. U bizdan 55 million yorug‘lik yili uzoqda joylashgan, shuning uchun xavotirga o‘rin yo‘q. Uning ko‘rinishi esa quyidagicha:
Ammo aslida buni oddiy surat deb atashning iloji yo‘q. Tasvir sayyoraning turli nuqtalarida joylashgan sakkizta radioteleskop ma’lumotlarini umumlashtirish natijasida olingan.
Sariq-olov rangli halqa akkretsiya diski deb ataladi — bu qora tuynuk ichiga tushadigan ishqalanish natijasida qizigan modda.
3-fakt: Qora tuynuklar ko‘p, lekin ularni topish juda qiyin
Faqatgina Somon yo‘lining o‘zida - bizning Quyosh sistemamiz joylashgan galaktikada gipotetik ravishda millionlab qora tuynuklar bo‘lishi mumkin.
Lekin, ularning ko‘pchiligi haqida biz hech qachon bilmasligimiz ehtimoli yuqori. Bir qator omillar tufayli bunday hodisalarni aniqlash juda qiyin. Birinchidan, qora tuynuklar juda kichik. Ikkinchidan, ular aslida ko‘rinmaydi — yorug‘lik chiqarmaydi, aksincha, yorug‘likni yutadi.
Shuning uchun olimlarga qora tuynuklarni qidirishda bilvosita belgilar yordam beradi: masalan, anomal yuqori gravitatsion nurlanish.
4-fakt: Qora tuynuklar obyektlarni “torta olmaydi” - ular o‘zlari u yerga tushadi
Qora tuynukka haqiqatan ham ma’lum bir radiusda bo‘lgan hamma narsa tushadi. Ammo nyuanslar atamalar va fizikada yashiringan. Qora tuynuk changyutgich kabi ishlamaydi. Obyektlarning tortishishi gravitatsiya ta’siri orqali sodir bo‘ladi. Ya’ni, shartli sayyora o‘z massasi ta’sirida qora tuynukka ‘‘tushadi”, xuddi kanalizatsiya tennis koptogi tushib ketishi kabi.
5-fakt: qora tuynuk – unchalik aniq nom emas; lekin yaxshisi hali o‘ylab topilmagan
Ba’zi fantastik filmlarda qora tuynuk qandaydir portal sifatida taqdim etiladi. Hodisa nomidagi ‘‘tuynuk” so‘zi ham shunga ishora qiladi. Biroq bunday tasavvurlar noto‘g‘ri. Olimlar asosan assotsiatsiyalarga tayangan holda ‘‘qora tuynuk” atamasini muomalaga kiritgan. Aytishlaricha, astronomik hodisa ko‘zga ko‘rinmaydi va agar u yerga biror narsa tushgan bo‘lsa, u gravitatsiya tufayli qaytib kelmaydi - shuning uchun qora tuynuk.
Aslida esa, qora tuynuklar qayerga olib borishi va umuman olib boradimi yoki yo‘qmi, aniq emas.
Bu Borliqdagi shunchaki makon va vaqt turlicha ta’sir qiladigan hamda undan chiqib ketish imkonsiz bo‘lgan sohalardir.
