Telegram 11 yoshda! U 2013-yilda qanday ko‘rinishda bo‘lgan va qanday qilib hozirgi avlodning asosiy messenjeriga aylandi?

Telegram kuchli raqiblar bilan bozorga kirib keldi

Servisning asoschisi Pavel Durov messaender g‘oyasi unga 2011-yilda huquqni muhofaza qilish tashkilotlari tashrifdan so‘ng kelganini eslaydi. Tadbirkor akasiga xabar yubormoqchi bo‘lganida, xavfsiz aloqa vositasining mavjud emasligini tushunib yetgandi. Shu tarzda Telegram ustida ishlash boshlandi.

O‘sha paytlarda (hozir ham, 2 milliard faol foydalanuvchi hisobga olingan holda) bozorga WhatsApp hukmronlik qilar edi. U 2009-yilda paydo bo‘lib, bir necha yil ichida hammada o‘rnatilgan ulkan servisga aylangandi. Bir yil o‘tib yana bir jiddiy raqib – Viber paydo bo‘ldi.

Agar WhatsApp asosan bepul xabar almashish bilan bog‘liq bo‘lsa, Viber internet orqali “VoIP” texnologiyasidan foydalangan holda qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirishga e’tibor qaratdi. Bu haqiqatan ham jiddiy inqilob edi. Skype’dan farqli o‘laroq, Viber foydalanuvchi ID sifatida telefon raqamini ishlatadi. Demak, qo‘shimcha harakatlar talab qilinmaydi: juda oddiy ro‘yxatdan o‘tish, kontaktlarni oson topish – mobil internet mavjud bo‘lsa, qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirish ham bepul bo‘ladi. Bundan buyon operatorlardan uyali aloqa sifatini yaxshilash emas, balki tez va barqaror mobil Internet bilan ta’minlash talab qilinardi.

So‘nggi o‘n yillikning birinchi yarmida messenjerlar bozori allaqachon ikkiga bo‘lingan degan taassurot paydo bo‘lishi mumkin: Viber, WhatsApp va ma’lum mamlakatlar uchun mo‘ljallangan messenjerlar global auditoriyani mustahkam taqsimlab olishdi. Durov va uning jamoasi muvaffaqiyatga erishish uchun bozorga noyob taklif bilan chiqishlari kerak edi. Bu taklif xavfsizlik bo‘ldi.

Yozishmalar maxfiyligiga e’tibor qaratish

Telegram o‘zining “MTProto” protokoli bilan ishlaydi. Aslida, u messenjerdan oldin paydo bo‘lgan: Pavel Durov va “MTProto” yaratishga mas’ul bo‘lgan uning akasi Nikolay, protokolning ishonchliligini ko‘plab foydalanuvchilar soni bilan sinab ko‘rishni istashdi. Ehtimol, xavfsiz ma’lumotlarni uzatish texnologiyasi xavfsiz aloqa kanaliga bo‘lgan ehtiyoj bilan bir-biriga mos tushdi – va bu mantiqan messenjerning yaralishiga olib keldi. Telegram aynan maxfiylikka katta e’tibor qaratdi. Albatta, boshqa servislar ham shifrlash protokollaridan foydalanadi, lekin Telegram aynan xavfsizlikka katta e’tibor berdi.

Messenjerning asosiy yangiliklaridan biri “maxfiy suhbatlar” bo‘ldi. Ularning asosi “end-to-end encryption” deb ataladigan ochiq shifrlashdir. Ushbu usul xabar almashishni faqatgina suhbatdoshlar qurilmalari orasida kafolatlaydi. 

Shifrlash kalitlari faqat foydalanuvchilarning qurilmalarida hosil qilinadi va shifrlangan holda uzatiladi, Telegram serverlarida hech qanday xabar saqlanmaydi. Ushbu texnologiyaning kamchiliklari ham bor: masalan, messenjer o‘chirilsa, barcha xabarlar yo‘qoladi. Telegram “maxfiy suhbatlar” uchun keng funksiyalarni taklif etdi: xabarlarni taymerga ko‘ra avtomatik tarzda o‘chirish, boshqa suhbatlarga ma’lumot yuborishni taqiqlash.

Oddiy suhbat uchun “maxfiy suhbatlar” haddan tashqari ko‘p cheklovlar va noqulayliklarni keltirib chiqarishi mumkin, ayniqsa agar bir xil Telegram akkauntini bir nechta qurilmalarda (masalan, smartfon va planshet) ishlatilsa. Lekin ayrim hollarda, maxfiy aloqa usuli juda foydali bo‘lishi mumkin. Bu xulosaga nafaqat oddiy foydalanuvchilar, balki jinoyatchilar ham keldi – ularning “qora ishlari” haqidagi suhbatlari endi kuzatilmayapti. Natijada, Telegramga xavfsizlik organlari qiziqa boshladi.

2018-yilda Rossiya hukumati Telegramdan xabarlarni shifrlash kalitlarini taqdim etishni talab qildi. “Maxfiy suhbatlar” bo‘yicha bu texnik jihatdan bajarish mumkin emas: shifrlash kalitlari foydalanuvchilarning qurilmalarida saqlanadi va Telegram serverlariga o‘tkazilmaydi. Lekin sud qat’iy bo‘ldi va 2018-yil 13-aprelda “Roskomnadzor” ishni yutdi: messenjer blokirovka qila boshlandi. Biroq, Rossiyadagi foydalanuvchilarda deyarli hech narsa o‘zgarmadi – messenjer ishlashda davom etdi.

Bundan tashqari, bu holatning orqa ta’siri ham bo‘ldi: agar kimdir Telegram xavfsizligiga shubha qilgan bo‘lsa, endi messenjer aniq ishonchli deb hisoblanishi mumkin – hatto maxsus xizmatlar ham uni buzolmadi, Durov esa ularga yordam berishdan bosh tortdi.

Aftidan, blokirovka qilishning qiyinchiliklarini tushunib yetganidan so‘ng, Rossiya hukumati ikki yil o‘tib cheklovlarni bekor qildi. Telegram boshqa mamlakatlarda ham muammolarga duch keldi: messenjer Xitoy, Eron va Afg‘onistonda turli darajada blokirovka qilishga harakat qilindi.

Bu endi shunchaki messenjer emas

Asta-sekin Telegram yangi funksiyalar bilan boyidi va endi uni shunchaki “messenjer” deb atash uning obro‘yiga to‘g‘ri kelmaydi – servis to‘liq ijtimoiy platformaga aylandi. Asosiy yutuqlardan biri – kanallar. Bu vositani blogerlar va OAV tez o‘rganib olib, auditoriyani tanish platformada kontent bilan jalb etdi. Telegram butun raqamli aloqa uchun dasturga aylandi. Faqat bitta aloqa kanali sifatida ish boshlagan Telegram, o‘tgan yili servisda “Stories” – ijtimoiy tarmoqlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri format paydo bo‘ldi.

O‘zbekistonda bu servisga bo‘lgan muhabbat o‘zgachadir: Pavel Durovning o‘zi aytganidek, bizning mamlakatda har bir biznesda Telegram akkaunti mavjud. Biznesmen bu haqda ushbu bahorda O‘zbekistonga tashrifi davomida ma’lum qilgandi. Shuningdek, tadbirkor ijtimoiy platformadan aholining 70% foydalanishini aytgan va bu juda yuqori ko‘rsatkichdir.

Telegramning yana bir muhim bosqichi – pullik versiyaning paydo bo‘lishi. Shu vaqtgacha servis o‘z mablag‘larini Durov tomonidan (VKontakte’ni taxminan 400 million dollarga sotganidan keyin bunday xarajatlarni amalga oshira olgan) va investorlar hisobidan ishlagan. Endi asta-sekin investitsiyalarni qaytarish vaqti keldi. Telegram Premium muntazam to‘lov evaziga kengaytirilgan va qulayroq funksiyalarni taklif etadi: fayllar tezroq yuklanadi, ovozlarni matnga avtomatik ravishda o‘zgartirish mavjud, kanallarda reklama yo‘q, va yana bir nechta kichik bonuslar.

Ammo Telegram jamoasining barcha ishlanmalari muvaffaqiyatli bo‘lmagan. Masalan, “TON” (Telegram Open Network) blokcheyn platformasi va “Gram” kriptovalyutasi hali ham amalga oshirilmagan. Amerikaning Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiyasi (SEC) “Gram”ning chiqarilishini taqiqlashga erishganidan so‘ng, Pavel Durov loyihani yopishni e’lon qildi. Deyarli darhol, entuziastlar “Free TON” – “TON” asosidagi ochiq kodli blokcheyn ustida ishlashni e’lon qildilar. Keyinchalik loyiha “Everscale” deb nomlandi.

***

Hozirda servisning faol auditoriyasi – oyiga taxminan 900 million kishini tashkil etadi. Kompaniya “IPO” – aksiyalarni jamoatchilikka joylashtirishni rejalashtirishi mumkin. Telegramning bahosi taxminan 30 milliard dollarni tashkil etadi, ammo bu dastlabki hisob-kitoblardir. Prognozlarga ko‘ra, “IPO” kelgusi yilda amalga oshishi mumkin.

Aytgancha, Toping.uz ham Telegram’da mavjud: kanalimizga obuna bo‘ling, ko‘rishguncha!