Cho‘lga aylangan Orol dengizini qayta tiklash mumkinmi?

O‘zbekiston va Qozog‘iston chegarasida joylashgan Orol dengizi dunyodagi to‘rtinchi yirik ko‘l bo‘lib, uning maydoni 68 ming kvadrat metrni tashkil etadi. Bu yerda baliq ovlash bilan faol shug‘ullanishgan: u SSSRning umumiy ovining taxminan 13 foizini tashkil etgan.

Ammo Amudaryo va Sirdaryo suvlarini sug‘orish uchun noto‘g‘ri ishlatilgani sababli dengiz juda katta hajmga kichraydi. Paxtachilik va sulichilikning rivojlanishi tobora ko‘proq suv talab qildi, bu esa oziqlantiruvchi daryolar oqimining keskin pasayishiga olib keldi. Natijada, 1960-yillarda dengizdagi suv darajasi keskin pasayishni boshladi. 

2000-yillarda mutaxassislar uning o‘rniga yangi Orolqum cho‘li paydo bo‘lgani haqida gapira boshladi. 

Dengizning yo‘q bo‘lib ketishining ekologik oqibatlari 

1.  Ifloslantiruvchi moddalari bo‘lgan changli bo‘ronlar 

Qishloq xo‘jaligi tizimlari yuzlab kilometrlarga zaharli sulfat va xlorid tuzlarini olib yuradigan kuchli chang bo‘ronlarining manbai bo‘ldi.

2. Odamlar salomatligi

Ifloslangan havo va suv birinchi navbatda yurak-qon tomir va o‘pka kasalliklarining ko‘payishiga olib keladi. 

3. Iqlim o‘zgarishi 

Suv yuzasining qisqarishi, haroratning o‘zgarishiga olib keldi: butun Markaziy Osiyoda yoz yanada issiqroq, qish esa sovuqroq bo‘la boshladi. Bundan tashqari, mintaqadagi umumiy namlik kamaydi.

4. Suv sifati yomonlashishi 

Qoldiq suvlar tuz va kimyoviy moddalar bilan to‘yingani sababli, qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz bo‘lib qoldi. O‘rtacha sho‘rlanish 10% dan 200% gacha oshdi. Faqat chora-tadbirlar majmuasi tufayli suvning sho‘rligini yana kamaytirish mumkin edi.

Orol dengizini qutqarish mumkinmi? 

1992-yilda dengizni qayta tiklash zarurligi masalasi jiddiy ko‘tarildi. Shunda YUNESKO Germaniya federal ta’lim va tadqiqotlar vazirligi bilan birgalikda Orol dengizi deltasini ekologik tadqiqotlar va monitoring qilish loyihasining birinchi bosqichini tiklash uchun asos sifatida boshladi. Loyiha to‘rt yil davomida amalga oshirildi.

Keyinchalik Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi.

2003-2005-yillarda amalga oshirilgan “Sirdaryo va Shimoliy Orol dengizi o‘zanini tartibga solish” (SSODO‘TS) loyihasi doirasida Ko‘korol yarim orolidan Sirdaryo daryosi quyilishigacha cho‘zilgan Ko‘korol dambasi qurildi. Suv omboridagi suv sathini tartibga soluvchi gidrotexnik zatvor bilan jihozlangan ushbu inshoot, Kichik Orolni Katta Oroldan ajratib qo‘ydi. Natijada, Sirdaryo oqimi endi Kichik Orolda to‘planib, suv sathining dengiz sathidan 42 metrgacha ko‘tarilishi va sho‘rlanishning pasayishiga olib keldi. Bu Kichik Orol suvlarida tijorat baliq turlarini ko‘paytirishga imkon berdi. 

Endi gap ikkinchi bosqichni boshlash haqida ketmoqda. Birinchisidan farqli o‘laroq, u yanada murakkab va ko‘p funksiyali. Moliyalashtirish nafaqat suv inshootlari va tegishli infratuzilmani qurish va qayta ishlashga, balki iqtisodiyotning turli tarmoqlarini qamrab oluvchi tadbirlarni qo‘llab-quvvatlashga ham yo‘naltiriladi. Turizm, dam olish, baliq xo‘jaligi, chorvachilik, o‘simlikshunoslik va o‘rmonlarni tiklash kabi sohalarda tashabbuslarni amalga oshirish, shu jumladan Orol dengizining qurigan tubiga daraxt va butalar ekish rejalashtirilgan. Ular tuproqdagi namlikni saqlashga va sho‘rlanishning oldini olishga yordam beradi.
Bundan tashqari, Jahon banki qurilishga sarmoya kiritib, yaratilgan infratuzilmani uzoq muddatli saqlash va boshqarish masalalariga alohida e’tibor qaratadi. Shuning uchun loyiha qurilgan obyektlarning chidamli va samaradorligini ta’minlashga qaratilgan uchinchi tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi. Ular kelajakda ekologik ofatlarning oldini olish uchun axborot ma’lumotlar bazasini yaratish va suv resurslarini boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etishni rejalashtirmoqda.

Jahon bankining suv resurslarini boshqarish bo‘yicha mutaxassisi Baxit Aristanov Orolni avvalgi qiyofasiga qaytarish imkoniyati bor-yo‘qligini aytadi.

Orol dengizini tiklash bo‘yicha loyihalar ko‘p yillardan buyon davom etmoqda, u yana-da ko‘p kuch va pul mablag‘larini talab qiladi.  Ammo vazifalarning ko‘lami va murakkabligiga qaramay, ular ekotizimni tiklash va kelajak avlod uchun noyob tabiiy resurslarni saqlashni ta’minlash uchun juda muhimdir.