«Иван Васильевич касбини ўзгартиради»: сиз билмаган фактлар ва расмлар

Toping.uz материалида севимли филмни қандай суратга олишганини, нима учун Гайдай актёрларга саҳнада кулишни тақиқлаганини ва Иван Грозний ролини яна ким ўйнаши мумкинлигини айтиб берамиз.

Булгаковнинг тақиқланган пьесаси асосида суратга олинган

«Иван Васильевич касбини ўзгартиради» саргузашт комедияси 50 йил олдин — 1973 йил 17 сентябрда катта экранларга чиқди. Машҳур Леонид Гайдай томонидан суратга олинган лента нафақат совет томошабинлари, балки жиддий кинотанқидчилар қалбини ҳам забт этди. Ўшанда филмни 60 миллиондан ортиқ одам томоша қилган, бу ўлчов жиҳатидан ақл бовар қилмайдиган рақам.

Гайдай учун илҳом манбаи Михаил Булгаковнинг аллақачон унутилган 1934 йилда ёзилган «Иван Васильевич» пьесаси эди. Ўша вақтларда инженер Тимофеев тирик подшони вақт машинаси ёрдамида Москвага олиб келганлиги ҳақида гапириш ёзувчи учун жуда катта хавф эди. Булгаков песани бир неча марта қайтадан чизишга мажбур бўлди. Аммо бу ҳам ёрдам бермади — уни саҳналаштириш ва ҳатто нашр этиш ҳам тақиқланди.

Дарвоқе, 1971 йилда «Иван Васильевич» устида ишлай бошлаган Гайдайга ҳам кўп нарсаларни қайта ёзишга тўғри келди.

Булгаковнинг песаси 1930 йиллардаги воқеаларга бой бўлиб, совет режиссёри ҳаракатни 70-йилларга кўчирган. Лекин бу вақт учун ҳам ўз чекловлари бор эди. Маълум бўлишича, «рус ерларини йиғувчи» Иван Грозний билан ҳазиллашганда эҳтиёт бўлиш керак экан. Чунончи, подшонинг инженер Тимофеев ошхонасида котлет қовуриш саҳнаси комедиядан олиб ташланди.

Баъзи ибораларни ҳам янгилашга тўғри келди. Дастлабки версияда «Яшаш жойи?» деган милисия саволига шоҳ «Москва, Кремл» деб жавоб бериши керак эди. Бироқ сензорлар иборани ноаниқ — «Палаталарда» билан алмаштиришни маслаҳат беришди. Швеция элчисининг яланғоч аёлнинг ручкасини катта планда кўриб чиқаётганини ҳам ўтказиб юборишмади. Дастлабки материалдан ҳаммаси бўлиб тахминан ўн дақиқа қирқиб олинди.

«Вақт машинаси» ва майдондаги хурофот

Суратга олиш ишлари 1972 йил август ойида бошланган. Ўшанда Ростовда Кремл яқинда қайта тикланди, у Иван Василевичнинг қароргоҳига айланди. Шурикнинг «вақт машинаси» учун транзисторларни қидирган дўкони бўлган уйи Москванинг Новокузнецкая кўчаси, 17-уйдаги янги қурилган биносида суратга олинган. Зина «Январ аёзи жаранглайди» қўшиғини ижро этган лавҳа эса Ялтада суратга олинган.

Декораторлар ва стилистлар янги картина яратиш учун кучларини аямадилар. Жуда кўп костюмлар тайёрланди, улардан баъзилари кейинчалик Ростов Кремли музейига ҳам топширилди. Экскурсоводлар бугунги кунда ҳам сайёҳларни «Иван Васильевич»дан кейин қолган либосларда кутиб олишади. Шурикнинг рафиқаси Зиночка учун кийим-кечакни ўша пайтда янги дизайнер Вячеслав Зайсев ўйлаб топган. 

Режиссёр Якиннинг дабдабали автоуловини эса илгари «Бриллиант қўли»да суратга олишган.

Машҳур «вақт машинаси»ни ҳайкалтарош Вячеслав Почечуев ясаган. Қизиғи шундаки, у ўз иши учун нафақат гонорар, балки бухгалтериядан ҳам маълумотнома олган:

«Вақт машинасини ихтиро қилиш учун пул берилди»

Хурофотчи одам бўлган Леонид Гайдай майдончада бутун суратга олиш жамоаси амал қиладиган қоидаларга амал қиларди. Масалан, йиғилганларга кулиш тақиқланган. Режиссёр бу ҳолатда томошабин юморни баҳоламаслигига амин эди. Бундан ташқари, Гайдай ҳазил-мутойибага бўлган муносабатини ҳеч қачон очиқ айтмаган. Актёр Владимир Этушнинг эслашича, комедия устасининг ўзи ҳеч қачон саҳнада кулмаган. Шу сабабли баъзан актёрлар суратга олинган саҳна унга ёққан ёки ёқмаганлигини тушуна олишмасди.

Диққатли томошабинлар Гайдайнинг деярли барча расмларига қора мушук ҳамроҳ бўлганини пайқашлари мумкин эди. Режиссёр унинг кадрдаги иштироки албатта муваффақият келтиришига ишонарди. «Иван Васильевич» филми ҳам бундан мустасно эмас эди.

Иван Грозний ва бошқа қаҳрамонларни ким ўйнаши мумкин Леонид Гайдай бошиданоқ ўзининг ижодий жамоаси билан «Иван Василевич» устида ишлашни хоҳлади. Янги филмда томошабинларга ёқиб қолган «Шурик саргузаштлари» қаҳрамонлари ривожлантирилди. Александр Демяненко ижросидаги собиқ талаба муҳандис бўлди ва ёрқин ва бироз ҳовлиқма актриса Зиночкага (Наталя Селезнева) уйланди.

Режиссёр Юрий Никулинни Иван Грозний ролида кўрган. Машҳур артист синовдан ўтди, аммо ролдан воз кечди. Гайдайнинг рафиқаси Нина Гребешкова шундай эслайди: Никулин филмни совет экранига чиқаришмайди, деб ишонарди. Охир-оқибат, актёр Юрий Яковлев шоҳ ролини ўйнади, у билан илгари Гайдай ҳеч қачон ишламаган. Истеъдодли артист ўз рақибларини ортда қолдирди — Евгений Евстигнеев, Георгий Висин ва Евгений Лебедев бош ролга уриниб кўришди. Филмнинг яна бир кашфиёти Леонид Куравлев эди.

Унгача Андрей Миронов жозибадор фирибгар Жорж Милославский ролини бажаришга уриниб кўрган эди

Якин ролига уриниб кўрган Михаил Пуговкин атрофида жуда кўп тортишувлар бўлди. Кўплаб таниқли режиссёрлар унга қарши чиқишди — кўпинча ярамасларни ўйнайдиган актёр ва кутилмаганда шундай салмоқли ролда. Бироқ Пуговкин номзодини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Гайдай ҳам адашмаган эди: тажрибали артист ролга жуда яхши ўрнашиб олди ва миллионлаб томошабинларни ром қилди.

Филм ҳақида қизиқарли фактлар

2002-йилда Совет комедияси Америкада «Иван Василевич: Келажакка қайтиш» номи билан чиқди. Финляндияда бу филмни «Булгаковнинг Иван Грознийси» Венгрияда эса «Салом! Мен шоҳ Иванман», Эҳтимол, венгерлар «Жуда хурсандман! Подшо» деб аташди.

• Суратга олиш пайтида Буншанинг рафиқаси ролини ўйнаган актриса Наталя Крачковская оғир касал бўлиб қолди. Тузалгандан сўнг у жуда озди. Актрисага кўзи тушгач, Гайдай: «Наташа, буни монтаж қилиб бўлмайди! Эшикдан бир вазн тоифасида кирдинг, бошқа вазн тоифасида чиқдинг. Тезроқ тузал! Парҳез шундай: эрталаб қаймоқли манний бўтқаси, тушликда пишлоқли макарон, кечқурун асалли қуймоқ. Бир ҳафтадан кейин қайтасан». Тавсияларга амал қилинди.
• Гайдай подшо столидаги ҳамма овқат ҳақиқий бўлишини истарди. Уни сотиб олиш учун бюджетда маблағ етишмас эди ва режиссёр ўз чўнтагидан 200 рубл ажратишга мажбур бўлди. Бироқ тасвирга олиш ишлари тугагач, кимдир столда «Боржоми» шишасини унутиб қолдиргани маълум бўлди. Бутун саҳнани қайтадан суратга олишга тўғри келди.
• Владимир Этуш: «Меҳнат билан орттирган ҳамма нарсаси барбод бўлди!» деган қанотли иборани айтганида овози сезиларли титрарди. Кўпчилик буни қаҳрамоннинг ғазаби билан боғлиқ деб ўйлайди. Аммо кейин актёр ёнимда ўтирган овчарка менга ташланиб қолишидан қўрқишини тан олди.
• Дарвоқе, 2007-йилда Этуша ҳам унинг қаҳрамони — стоматолог актёр Шпакни ўғирлаб кетишган қисматга дуч келди. Аммо жиноятчилар кимнинг квартирасига киришганини билиб, мулкнинг катта қисмини халқ артистига қайтариб беришди.