Мултипликаторлар нима: янги бошловчилар учун оддий тушунтириш

Мултипликаторлар нима, қандай ишлайди ва нега янги иқтисодчилар учун жуда муҳим эканлигини кўриб чиқамиз.

Мултипликатор нима?

Мултипликатор – бу коеффициент бўлиб, у қандайдир иқтисодий кўрсаткичдаги ўзгаришга жавобан умумий иқтисодий фаолият даражаси қанчалик ошишини кўрсатади. Масалан, мултипликатор давлат харажатларининг ошиши ялпи ички маҳсулот (ЙИП)нинг сезиларли даражада ўсишига олиб келишини кўрсатиши мумкин. Бу иқтисодчиларга турли иқтисодий тадбир ва қарорларнинг таъсирини баҳолашга имкон беради.

Мултипликатор иқтисодиётда қандай ишлайди?

Иқтисодий воқеа, масалан, давлат харажатларининг ошиши содир бўлса, бу айрим одамлар ёки компаниялар даромадларининг ошишига олиб келади. Ўз навбатида, ушбу одамлар ёки компаниялар олинган даромадларни сарфлай бошлайди, бу эса қўшимча иқтисодий фаолиятни келтириб чиқаради. Шу тариқа, дастлабки импулс бир неча бор кучайиб, мултипликацион таъсирни яратади.

Мултипликаторларнинг қандай турлари мавжуд?

Мултипликаторларнинг бир нечта турлари мавжуд, уларнинг ҳар бири турли омилларнинг таъсирини акс эттиради:

●  Давлат харажатлари мултипликатори: ҳукумат харажатларидаги ўзгаришларнинг ялпи ички маҳсулотга (ЙИП) қандай таъсир қилишини кўрсатади.

●  Солиқ мултипликатори: солиқ ўзгаришларининг иқтисодий фаолиятга таъсирини намойиш этади.

●  Инвестицион мултипликатор: инвестициялар даражасидаги ўзгаришлар иқтисодиётга қандай таъсир қилишини кўрсатади.

Нега мултипликаторлар янги иқтисодчилар учун муҳим?

Мултипликаторлар янги иқтисодчиларга турли иқтисодий сиёсат ва воқеаларнинг умумий иқтисодий вазиятга қандай таъсир қилишини тушунишга ёрдам беради. Мултипликаторлар ҳақида билиш иқтисодий ривожланишни яхшироқ олдиндан англай олиш ва янада асосланган қарорлар қабул қилишга имкон беради.

Мултипликаторни қандай ҳисоблаш керак?

Мултипликаторни ҳисоблаш конкрет турга боғлиқ бўлиб, турли формула ва моделлардан фойдаланилади. Масалан, давлат харажатлари мултипликаторини ҳисоблашда кўпинча қуйидаги формула қўлланилади:  

Мултипликатор = 1 / (1 - чекланган истеъмол мойиллиги).

Мултипликаторларда қандай чекловлар мавжуд?

Мултипликаторлар кучли таҳлил воситаси бўлса-да, уларнинг чекловлари бор.

Масалан:

●  Мултипликаторлар иқтисодий вазиятга қараб ўзгариши мумкин.

●  Улар нархларнинг ўзгармаслиги ва фоиз ставкалари каби муайян шартларни ўз ичига олади.

●  Иқтисодиётдаги мураккаб ўзаро таъсирларни ҳисобга олган ҳолда уларнинг ҳисоб-китоблари нотўғри бўлиши мумкин.

Мултипликаторлар иқтисодиётнинг турли секторларига қандай таъсир кўрсатиши мумкин?

Мултипликаторларнинг таъсири аниқ секторнинг хусусиятларига қараб фарқ қилиши мумкин. Масалан, хизматлар секторидаги таъсир саноатга қараганда юқорироқ бўлиши мумкин, чунки хизматлар кўпинча маҳаллий истеъмол қилиниб, тезда даромадга айлантирилади.

Мултипликаторлар бошқа иқтисодий тушунчалар билан қандай боғлиқ?

Мултипликаторлар чекланган истеъмол ва жамғариш мойиллиги каби тушунчалар билан чамбарчас боғлиқ. 

Ушбу кўрсаткичлар даромаднинг қайси қисми сарфланиши ёки жамғарилиши мумкинлигини аниқлашга ёрдам беради, бу эса мултипликаторларни ҳисоблаш учун муҳимдир.

Хулоса қилиб айтганда, мултипликаторлар – бу ҳар бир иқтисодчининг асбоблар тўпламида муҳим восита бўлиб, улар иқтисодиётда юз бераётган ўзгаришларнинг ўсиш ёки пасайишига қандай таъсир кўрсатишини тушунишга ёрдам беради. Мултипликаторлар ҳақидаги билимлар – иқтисодий фаолиятни аниқроқ таҳлил ва иқтисодий сиёсат соҳасида тўғри қарорлар қабул қилиш имконини беради.