«Сеними, шошмай тур!» мультфильми қандай суратга олинган: сирли расмлар ва 11 та қизиқарли факт

1. «Сеними, шошмай тур!» тасодифан пайдо бўлган. Гап шундаки, ҳар йили «Союзмультфильм» студиясида келгуси фаолият режалари тузиларди, жумладан, катта ёшдаги болаларни кичикларни хафа қилмасликка ўргатиш каби муҳим мавзу кўтариларди. Шу мавзуда 1969 йилда «Қувноқ карусель» анимацион журнали доирасида Қуённи тутишга ҳаракат қиладиган, аммо ҳар сафар муваффақиятсизликка учрайдиган қувноқ Бўри ҳақидаги кичик мултфилм экранга чиқди. Бу мултфилмни ёш режиссёр Геннадий Сокольский суратга олган эди. Раҳбарият қувноқ қаҳрамонларнинг қарама-қаршилиги ғоясини маъқуллади ва ушбу сюжетни асос қилиб тўлиқ мултфилм яратишга қарор қилди.

Бироқ лойиҳа устида ишлаш тажрибали усталарга — сценарий муаллифлари Александр Курлянский, Феликс Камов ва Аркадий Хайтга топширилди. Аммо дарҳол мультфильмнинг режиссёри ким бўлади, деган савол кўндаланг бўлди. Сценарийни ўқиган барча режиссёрлар вақтларини беҳуда сарфламасликларини айтишди. Бу ишга фақат режиссёр Вячеслав Котеночкин рози бўлди. У лойиҳани жуда қизиқарли деб топди ва ишга киришди. Шундай қилиб, совет мультипликацияси афсонасининг бошланиши бўлган ўн дақиқалик ажойиб мултфилм дунёга келди.

2. Режиссёрнинг эслашича, Қуён образи билан ҳеч қандай муаммо бўлмаган, у дарҳол, ўйламасдан пайдо бўлган — пушти ёноқлар, мовий кўзлар ва таъсирли табассум. Овоз беришга ҳеч қандай синовларсиз Клара Румянова таклиф этилди. Бўри образи эса кўплаб қийинчиликлар туғдирди, эскизлар кўп марта қайта ишланди, аммо керакли йиртқич чизилмади. Бир куни режиссёр кўчада қориндор, лекин шу билан бирга нозик гавдали йигитни кўриб қолди. Йигит паровоздек тутун чиқариб, қўлида эски гитара билан турарди. Ўша пайтларда бундай одамлар ҳар бир ҳовлида учрар эди. Котеночкин ўз Бўриси қандай бўлиши кераклигини тушунди, уйига қайтиб, янги Бўри эскизини тез чизиб ташлади.

3. Безори Бўрига овоз беришни Котеночкин дастлаб Владимир Высоцкийга таклиф қилди, чунки режиссёр бу санъаткорнинг ижодини жуда яхши кўрарди ва унинг хирилдоқ овози персонажга жуда мос келади деб ўйларди. Бироқ бадиий кенгаш Владимир Семёновичнинг номзодини рад этиб, уни жуда шов-шувли шахс деб атади. Котеночкинга бошқа бировни топиш топшириғи берилди. Синовларга Анатолий Папанов таклиф қилинди ва унинг номзоди дарҳол тасдиқланди. Лекин Висотскийсиз ҳам бўлмади. Биринчи ва ўнинчи қисмларда унинг овози билан бош қаҳрамонлар «Вертикал» фильми орқали машҳур бўлган «Дўст ҳақида қўшиқ»ни ҳуштак чалиб ижро этишади. Анатолий Папанов бўриларга овоз беришда тажрибасиз эмас эди, унинг рўйхатида йигирмага яқин ўрмон йиртқичиси бор эди. Аммо айнан «Сеними, шошмай тур!» чиққанидан сўнг, актёр ҳазил билан «СССРнинг хизмат кўрсатган бўриси» унвонига сазовор бўлди. Актёр кўпинча сценарий бўйича унинг Бўриси жуда кам гапириши ҳақида афсусланарди, аммо ҳар бир жумласи жуда моҳирона талаффуз қилинган эди.

4. Геннадий Гладков ва Юрий Энтин ёзган Бўри ва Қуён қайта-қайта куйлаган қўшиқ муболағасиз айтганда Янги йил рамзига айланди. Ҳатто ҳозирги кунда ҳам у Янги йил тадбирларида тез-тез янграб туради.

5. Анатолий Папанов импровизацияни жуда яхши кўрарди. Биринчи қисмда Бўри сувда типирчилаётганда, актёрга характерли товушларни тасвирлаш учун бир стакан сув беришди. Папанов челак сўради ва катта иштиёқ билан ишга киришди. Натижада актёр шалаббо бўлди, аммо керакли овозлар ёзиб олинди. Яна шундай фикр ҳам борки, айнан Папанов 1964 йилдаги Хрушчевнинг тил ислоҳотига пародия қилишга қарор қилган. Ўшанда матбуотда «рус тили ва имлосини такомиллаштириш бўйича» таклифлар эълон қилинган эди. Масалан, «қуён» эмас, «қуян» деб ёзиш таклиф қилинди ва бу борада қизғин баҳслар бўлиб ўтди. Натижада мултфилмда «қуён» сўзи нотўғри талаффуз қилинса нима бўлиши ҳақида ҳазил пайдо бўлди. Бу айнан қор кўчкисидан кейин Бўри қор уюмида ўтирган пайтга тўғри келади.

6. Мультфильм устида иш бошланганда лойиҳанинг муваффақиятига ҳеч ким ишонмаган эди. Аммо премьерадан сўнг «Сеними, шошмай тур!» бутун мамлакатга ёқиб қолди. «Союзмультфильм» студиясига хатлар ёғила бошлади, уларнинг ҳар бирида давомини суратга олиш илтимоси бор эди. «Мультфильмни чексиз ва давомли суратга олиш» истаги ёзилган бир болалар хатидан сўнг яна ишга киришишга қарор қилинди.

7. Бўри ва Қуён қаэрда бўлмаган — циркда, музейда, телемарказда ва стадионда, круиз кемаларида, қишлоқда, ҳатто эртаклар мамлакатида ҳам. Йиллар ўтди ва мультфильм совет турмуш тарзининг белгиларини кўрсатди, Бўри ва Қуён эса ёрқин сиймоларга айланди: Қуён зиёли қиёфасида, Бўри эса безори тимсолида. Яхшиликнинг ёвузлик устидан ғалабаси томошабинларни доимо мафтун этарди ва лойиҳага қизиқиш сўнмасди, абадий қувиш ритми эса бу қизиқишни янада кучайтирарди. Айниқса, эътиборли томошабинлар мултфилм қаҳрамонлари ва кино образлари ўртасида ўхшашликлар топа бошладилар. Масалан, 9-сонда Бўрини «Москва кўз ёшларига ишонмайди» фильми қаҳрамонлари билан таққосладилар, Бўри электрон қурилмани тартибга солаётган эпизод эса, томошабинлар фикрига кўра, Чарли Чаплин фильмидаги саҳнани эслатарди. Қурилишдаги эпизод Гайдайнинг «Шурикнинг саргузаштлари» комедиясига тўғридан-тўғри ҳавола эди.

«Дворняги» ВИА 70 йилларда эстрадада жуда кўп бўлган мусиқий жамоаларни пародия қиларди. «Руҳонийнинг ити ҳақида» қўшиғини «Қалайи аскарчалар» ансамбли ижро этган, «Бизга барибир» деган жўшқин композиция эса «Олмос қўл» фильмига тўғридан-тўғри ишора эди. «Кумпарсита» виртуоз тангосини Бўри ва Қуён музда фигурали учувчилар Людмила Пахомова ва Александр Горшков дуэтига тақлид қилиб ижро этишади. Сариқ сочли Тулки тимсолида бетакрор Алла Пугачёвани таниб олмасликнинг иложи йўқ. Мультфильмдаги мусиқа алоҳида эътиборга лойиқ, чунки усиз қаҳрамонларнинг саргузаштларини тасаввур қилиш қийин. Совет бастакорлари асарлари билан бир қаторда режиссёр чет эл хитларидан ҳам кўп фойдаланган.

8. 1969 йилдан бошлаб экранларда «Сеними, шошмай тур!»нинг янги сонлари пайдо бўлди ва мультфильм «халқчил» номини олди. Намойишларда қулоқни қоматга келтирувчи кулги янграр, навбатдаги церийа сценарийларини нафақат болалар, балки катталар ҳам қизғин муҳокама қилишарди. Ижодкорлар кўп марта мултфилм устидаги ишни якунлашга уринишди, аммо томошабинларнинг кўплаб илтимослари устун келди ва яна янги асарлар яратилди. Баъзида фаол мухлислар ўзларининг сценарий вариантларини юборишар, улар жуда синчковлик билан кўриб чиқиларди.

9. Танқидчилар сергак эди ва баъзан уларнинг эътирозлари кулгили туюларди. Масалан, 12-сонда Бўри музейда бўлганида тасодифан «Рамзес Иккинчи» деб ёзилган саркофагга йиқилиб тушди. Бунга жавобан амалдорлардан бири бу халқаро жанжалга сабаб бўлиши мумкин, чунки Миср билан дўстона муносабатлар бор эди, деб жиддий айтди. Бироқ бу фикр қўллаб-қувватланмади ва церийани ўзгартириш шарт бўлмади. Доим сигарет чекиб юрадиган Бўри ҳам худди шундай қаттиқ танқидга учради, лекин кейинчалик унинг салбий қаҳрамон эканлиги ва бундай хатти-ҳаракати ўринли эканлиги тушунилди.

10. Анатолий Папанов вафот этгач, Котёночкин 16-сон якуний бўлишини эълон қилди. Аммо шунга қарамай, 90 йилларнинг ўрталарида режиссёр раҳбарлигида яна иккита сон чиқарилди. 17-сон анимацион сериалнинг йигирма йиллигига бағишланди, 18-сон эса Анатолий Папанов хотирасига бағишланди. Омадли тасодиф туфайли студияда буюк актёрнинг овоз ёзувлари сақланиб қолган, бу ёзувлар янги церийанинг асосига айланди. Айтганча, янги сериялар чиққанидан сўнг улар учун гонорар тўланди ва Папановнинг оиласига топширилди. Аммо шуни таъкидлаш керакки, янги сонларда ҳомийларнинг рекламалари тез-тез пайдо бўлади, бу эса мажбурий чора эди. Акс ҳолда, режиссёрга суратга олиш учун пул берилмасди. Қандай бўлмасин, янги церийалар аввалгиларининг муваффақиятини такрорлай олмади. Оммабоплик тўлқинида фуқароларни сув ва электр энергиясини тежашга чақирувчи ижтимоий роликлар пайдо бўлди, аммо бу роликларнинг дизайни бошқача эди. Шунингдек, Бўри ва Қуён бир қатор рекламаларда, хусусан, кинокамералар, омонат кассалари ва конфетлар рекламаларида роль ўйнади.

11. Деярли барча совет болалари Бўри ва Қуён ўйинчоқларига эга эдилар. Нишонлар, стол ўйинлари, севимли қаҳрамонлар тасвирланган почта маркалари ишлаб чиқарилди. Айниқса, худди шу номдаги электрон ўйин жуда машҳур эди, 2000 йилларнинг бошида эса кўплаб компьютер ўйинлари пайдо бўлди, уларнинг асосий қаҳрамонлари Бўри ва Қуён эди. Шунингдек, қаҳрамонлар ҳаётидан олинган қизиқарли ҳикоялар билан бир журнал ҳам нашр этилди.

Лойиҳанинг ғаразгўй танқидчилари кўп эди, кўпчилик «Сеними, шошмай тур!» сюжети «Том ва Джерри»нинг айнан нусхаси деб таъкидларди. Аммо мультфильм яратилган пайтда муаллифлардан ҳеч бири Америка ижодини кўрмаган, Вячеслав Котёночкин эса «Том ва Джерри»ни фақат 1987 йилда, ўғли видеомагнитофон сотиб олганда кўрган. Ваниҳоят. Кўпчилик Котёночкинни бой одам деб ўйларди, лекин бу ундай эмас эди. Режиссёр камтарона ҳаёт кечирар ва оз маош билан кифояланар эди, мултфилм ижарасидан тушган барча маблағлар давлат идоралари ўртасида тақсимланар, ижодкорлар эса 1988 йилда камтарона мукофотдан бошқа ҳеч нарса олишмасди.