«Ы операцияси» фильми қандай суратга олинган: ҳайратомуз расмлар ва фильм ҳақида 19 та қизиқарли факт

Бугун биз суратга олиш майдончасида нималар содир бўлганини ва бу ажойиб комедия қандай яратилганини билиб оламиз.

1. Томошабинларга таниш бўлган «Ы операцияси» номи картинага дарҳол берилмади. Дастлаб, Яков Костюковский ва Морис Слободский сценарийси «Кулгили ҳикоялар» деб номланган. Картина бош қаҳрамон, кўзойнакли талаба Владик Арковни бирлаштирган иккита новелладан иборат қисқа метражли лента сифатида режалаштирилган эди.

Биринчи новеллада Владик безорини қайта тарбиялаши, иккинчисида эса репетитор бўлиб ишлаши ва вояга етмасдан университетга киришга тайёрлаши керак эди. Лекин бадиий кенгаш картинани тўлиқ метражли қилиб, яна битта новелла қўшишга қарор қилди. Сценарий ўзгартирилди ва абитуриент ҳақидаги воқеа йўқолди. Аммо унинг ўрнига янгилари пайдо бўлди — Лида исмли қиз ва детектив ҳақидаги романтик ҳикоя, унда бош қаҳрамон социалистик мулкни ўғирловчиларга қарши фаол кураш олиб боради.

2. Биринчи сюжетни сценарийчилар поляк сатирик журналидан олишган, иккинчи сюжетни тўғридан-тўғри ҳаётдан олишган, Москвада аллақачон бўм-бўш омборларни «ўраб» бораётган тўдага дуч келишган. Владик ҳар қандай синовда ҳам ғолиб чиқарди, у шўх совет «суперқаҳрамони» эди. Сценарийнинг янги версияси ёмон кенгаш томонидан қизғин маъқулланди, аммо бош қаҳрамоннинг исмини ўзгартиришни талаб қилди.

Кенгаш Владикни «Владимир Ленин»дан ясалган Владлен, деган қарорга келди, шунинг учун пролетариат доҳийсининг устидан кулишга ҳеч ким йўл қўймади. Гайдай ўз қаҳрамонига Александр деб, шунчаки Шурик деб исм қўйишга қарор қилди. Шунга кўра, картинанинг номи ҳам ўзгартирилди.

3. Айтишларича, Шурик образи Леонид Гайдайдан кўчирилган, аммо унинг рафиқаси Нина Гребешкова бунга унчалик қўшила олмайди. Шунга қарамай, Шурик билан Гайдайда умумий хислатлар бор.

4. Шурик роли учун синовларда юзга яқин актёр иштирок этди, улар орасида: Виталий Соломин, Евгений Петросян, Валерий Носик, Евгений Жариков, Всеволод Абдулов. «Мосфилм»нинг Хусусий кенгаши Валерий Носик номзодини тасдиқламоқчи эди, лекин Гайдай ўйланиб қолди, Носикнинг қиёфасида нимадир унга ёқмасди.

Тўсатдан режиссёрга «Ленфилм» студиясида ишлаган Александр Демяненкони маслаҳат беришди. Гайдай бу актёрни танирди ва Ленинградга жўнади. Бу юз фоизлик зарба эди. Александрнинг қиёфаси режиссёрнинг режиссёрлик режасига тўлиқ мос эди, фақат Демяненконинг соч рангини ўзгартириш керак эди, энди ҳеч ким нима мақсадда эканлигини эслай олмайди.

5. Безори Федя, яъни Верзил роли учун синовларда Роман Филлипов, Станислав Чекан, Михаил Пуговкин ва бошқалар иштирок этишди. Гайдай «Ишбилармонлар» фильмида суратга тушган Алексей Смирнов номзодини таклиф қилди.

Ҳар доимгидек, Гайдай ҳақ бўлиб чиқди. Соғлом, хушфеъл юзли йигит Федянинг текинхўр қиёфасига юз фоиз мос тушди. Кинотеатрдагилар Феди билан Шурикнинг қарама-қаршилигини томоша қилиб, хахолаб кулишарди. Пуговкин Федя қиёфасига мос тушмаган бўлсада, барибир картинага, мафтункор прораб Павел Степанович ролига тушиб қолди.

6. Расмдаги энг романтик ҳикоя «Наваждение» новелласи бўлиб, айнан у кўрик-танишув вақтида бадиий кенгашга кўпроқ ёқди.

Дарвоқе, «Лиданинг яхши қизи» шеърини Гайдайнинг ўзи ВГИКга кираётганида ўқиган, Шурик ва Лиданинг сайр қилиши ҳам режиссёрнинг талабалик ёшлигидан эсдалик. Гайдай ўзининг бўлажак рафиқаси, актриса Нина Гребешковани худди шу тарзда уйига кузатиб қўйди.

7. Талаба Лида образини Людмила Шляхтур, Алла Будницкая ва бошқа бир қанча актрисалар ўзларида синаб кўришган. Лекин Гайдай уларнинг биронтасида ҳам керакли фазилатларни топа олмади. «Чақмоқлар»нинг ёш талабаси Наталья Селезнева суратга тасодифан тушиб қолди. У ошналари билан Кумуш Бордаги пляжда дам олаётганида Гайдайнинг ассистентига дуч келиб қолди. У Наталяга синовларда қатнашишни таклиф қилди. Селезнева рози бўлди, кичик бир эпизодда роль ўйнади.

Гайдай Наталянинг қиёфасига шубҳа билдирди. Шунда қиз хафа бўлиб, кўйлагини ечиб ташладида, чўмилиш кийимида қолди. Гайдай кулиб: «Тасдиқландингиз,» деди, чунки у аввал бошданоқ синовлардан мамнун эди, лекин Наталя новелланинг бундай саҳнасини қандай эплай олишини аниқламоқчи эди. Селезневанинг иши осон, бемалол ва бегуноҳ ўтди. Наталя Селезнева Александр Демяненко билан жуда яхши ишлади, улар биргаликда жуда яхши кўришди. Уларнинг жуфтлиги талабаликнинг ҳақиқий тимсолига айланди, ҳали ҳам кўплаб шаҳарларда ёдгорликларни кўриш мумкин — ёшлар китобни завқ билан ўқийди.

8. Фильм чиққандан сўнг Александр Демяненконинг мухлисларидан воз кечиши йўқ эди, унинг шериги эса мамлакатнинг турли бурчакларидан севги мактублари билан тўлиб-тошган эди. «Иван Василевич касбини ўзгартиради» картинасидан кейин кўпчилик актёрлар ҳақиқий оилавий жуфтлик деб қарор қилди. Лекин ундай эмас. Демяненко ўша пайтда театршунос Марина Скляровага уйланган, Селезнева актёр Владимир Андреэвнинг рафиқаси эди.

9. Фақат дангасагина: «Профессор, албатта, эскирган, лекин унинг ёнида аппарат бор», — деган гапни такрорламади. Профессор ролини ўйнаган актёр Владимир Раутбарт бир зумда бутун мамлакатга донг таратди.

Актёр бор-йўғи еттита картинада роль ўйнади, шунингдек, ўз овозини совет мультипликациясининг бош безори, Шапокляк кампирга тақдим этди. Бу асар актёр учун охиргиси эди. У 1969 йилда вафот этди.

10. Костюм кийган, қулоқларини диккайтириб олган зукко талаба Дубнинг кулгили образи ҳар доим томошабинларда дўстона кулги уйғотарди. Маълум бўлишича, диккайган қулоқ — шунчаки муваффақиятли грим эмас, аслида, актёр Виктор Павлов ёшликдаги муштлашувдан кейин ҳақиқатан ҳам шундай қулоққа эга эди. Эллигинчи йилларнинг охирида ҳақиқатан ҳам шундай воқеа бўлган, деган миш-мишлар юради.

Ўқитувчилар баъзи талабалар саволларга худди ёдлаб олгандек сўзма-сўз жавоб беришларини пайқашди. Аммо фирибгарлик охир-оқибат фош бўлди. Москва давлат университети ёнида махсус хизматлар лабораторияси бўлиб, у университет ҳудудидаги радиочастоталар бузилишини қайд этган. Ходимлар радиорубкага дуч келишди, унда маҳаллий усталар қўлбола передатчик ёрдамида ўз ўртоқларининг саволларига жавобларни ўқишарди. Ҳаётда бу кашфиётни қадрлашмади ва барча алоқадорлар университетдан чиқариб юборилди.

11. Қаттиққўл Рексни ақлли ва уддабурон боксчи ит ўйнади. Аммо итга биргина саҳна берилмади, Шурик билан Лида ёнларидан ўтиб кетган эпизодда ит афсусланиб нафас олиши керак эди. Лекин ҳеч ким итдан қандай қилиб инсоний ҳис-туйғуларни олишни билмасди. Муаммони Гайдайнинг ўзи ҳал қилди, у камерага тушмаслик учун ҳайвоннинг ёнига чўзилди. Керакли пайтда боксчининг олдинги оёқларини кўтариб, ўлимга маҳкум бўлган хўрсиниққа тақлид қилди. Фильмда мушукнинг борлиги ҳам ҳеч кимни ажаблантирмади, кадрдаги бу ҳайвонларнинг мавжудлиги режиссёрнинг ҳақиқий ташриф қоғозига айланди. Гайдайнинг ҳар бир комедиясида камида битта момиқ артистни учратиш мумкин.

12. Энг детектив новелла — «Ы операцияси» фильмни якунлайди. Экранда ҳамманинг севимли учлиги — Қўрқоқ, Тентаквой ва Бивалий пайдо бўлди. Уларни ўйнаган актёрлар: Никулин, Витсин ва Моргуновларни тасаввур қилиб бўлмайди.

Олдинги ишлардан сўнг томошабинлар актёрларни қўлларида кўтариб юришарди. Бошқа суратлардан фарқли ўлароқ, жозибали ошиқ-маъшуқлар биринчи марта гапиришди.

13. Вицин ва Никулиннинг қалбдан куйлаган қўшиғи кўпчилик томошабинларни лол қолдирди. Юрий Владимирович Никулиннинг эслашича, у «Тўхта, паровоз» қўшиғини биринчи марта қирқинчи йилларнинг охирида эшитган, аммо муаллифнинг исмини айта олмаган.

Маълум бўлишича, матннинг бир неча вариантлари мавжуд. Муаллифликка кўп вақтини қамоқда ўтказган Николай Ивановский, ёзувчи ва «Ленфилм» ходими даъвогарлик қилади. Қўшиқни қонун ўғриси ва мусиқачи Генрих Сечкин ёзган деган фикр ҳам бор. Лекин нима учун қўшиқда айнан кондуктор тормозни босиши керак? Бугун бу бемаънилик, лекин ўтган асрда «тормоз кондуктори» деган касб бор эди. Паровоз товушли сигнал берар, кондуктор эса тормоз колодкаларини махсус механизм ёрдамида ғилдирак бандажларига босарди. Дастлаб, расмда қўшиқнинг бошқа финали бор эди, лекин у сатр цензурасини ўтказиб юбормади.

14. Асарга мусиқа бастакор Александр Засепин томонидан ёзилган, у билан илгари Гайдай ишламаган. Аммо кейинчалик уларнинг ҳамкорлиги узоқ йиллар давом этди. Затсепин режиссёрнинг услубини дарҳол тушунди ва ҳис қилди, Гайдайнинг расмларида фақат оддий мусиқа асбобларида ижро этиб бўлмайдиган нозик жиҳатлар бор.

Засепин ёзиш тезлиги ва турли хил товуш эффектлари — қарсиллашлар, ҳуштаклар, ҳатто ов манкалари ва мактаб чизғичлари билан тажрибаларни бошлайди. Одессада Александр қўнғироқ сотиб олди, Федя Шурикни кўмишга уринаётган саҳнада томошабин худди шу овозни эшитади. Қўнғироқ овози ёзиб олиниб, саккиз марта пасайтирилди.

15. Петухов базаси директори ролида актёр Владимир Владиславский пайдо бўлди, у аллақачон Гайдай билан ишлаш тажрибасига эга эди. Директор билан фирибгарлар учлигининг савдо саҳнаси эса «Ленин 1918 йилда» фильмидаги эпизодга пародия ҳисобланади.

16. Об-ҳаво суратга олиш гуруҳини жуда кўп ташвишга солди. Қуёш керак бўлганда ёмғир ёғарди. Қиш мавсуми тасвирга олинганда эса қор тушишдан бош тортарди. Кўпгина ёзги саҳналарни куз ўрталарида суратга олишга тўғри келди, енгил кийимдаги актёрлар жуда совуқ эди.

Қорли қишни ўз қўллари билан ясашга тўғри келди, ҳақиқий қорни пахта билан, майда қилиб қирқилган қоғоз билан алмаштиришга тўғри келди. Об-ҳаво мени хурсанд қилган ягона воқеа — бозор саҳнасидир. Айнан шу куни табиат кучлари суратга олиш гуруҳи томонида эди.

17. С-3А СМЗ Серпухов мототцикл заводининг мотоколяскаси фирибгарларнинг машинасига айланди. У жисмоний имконияти чекланган одамларга навбат билан берилди. Комедия экранга чиққандан сўнг, бу мототцикл «Моргуновка» номини олди.

Транспорт воситаси дуч келган одамга берилмади, юк машинаси ҳайдовчисининг ажабланиши ҳам шундан, у мутлақо бошқа ҳайдовчини кўришга умид қилганди. Жиноятчилар ишга киришишдан олдин транспортга 1946 йил намунасидаги дипломатик рақам белгисини осиб қўйишган.

18. Бадиий кенгаш олдиндан суратга олинган материални кўриб чиқди ва дарҳол кўплаб эътирозларни билдирди. Уларга Басов ижросидаги милиционер ёқмади, прораблар билан кадрлар жуда кўп эди, Моргунов кулгили бўлиб туюлмади, Вицин эса сохталаштирарди.

Ҳатто энг кичкина актриса сичқонча ҳам ёнғоқ еди, уни жирканч деб топишди ва расмдан қирқиб ташлашни буюришди. Цензорлар ишга киришганда, Гайдай ва унинг командаси бутунлай тушкунликка тушиб қолишди. Уларни милиция, Африка халқлари устидан кулишда айблашди ва безориларни нозиккина талаба билан бувисининг тинчитганига ишонмадилар. Бу милициянинг ожизлигига ишораку! «Мафтункорлик» қиссасидан бир қанча лавҳаларни, хусусан, Шурик билан Лиданинг диванда конспект ўқиётганини олиб ташлашни талаб қилишди. Ёдимизда бўлса, ёшларнинг кийимлари унчалик кўп эмасди. Гайдай ўз картинасида жуда оз нарсани ўзгартирди ва фильмга иккинчи тоифа берилди, унга ўрта даражадаги ишлар тушди, аммо бу қарор қайта кўриб чиқилди ва комедия биринчи тоифага эга бўлди.

19. Фильм премьераси 1965 йил 16 августда бўлиб ўтди. Халқ севимли режиссёрни янги ишга таклиф қилди. Ҳар бир сеанс дўстона кулги билан кечди, қаҳрамонларнинг иборалари бир зумда қанотли бўлиб қолди. Чипталарни баъзан фақат блот орқали сотиб олиш мумкин эди ва йил охирида расм прокат рекордчиси бўлди. Бироз вақт ўтгач, 8 миллиметрли плёнкага эга ловияларда рангли нусхалари пайдо бўлди, уларда новеллалар алоҳида фильмлар сифатида тақдим этилган.