Афсона ёки ҳақиқат: Амир Темур қабрининг очилиши сири

Операция ИИХК офицерлари назорати остида ўтмоқда. Олимларнинг ҳар бир ҳаракати кинооператор Малик Қаюмов томонидан плёнкага туширилади. Мақбара очилган куни Малик яқинроқдаги чойхонага овқатлангани бориб, у ерда маҳаллий оқсоқоллар у билан суҳбатлашади. Улар унга қадимий қарғиш ҳақида гапириб беришди, унга кўра, агар Амир Темурнинг хоки безовта қилинса, ҳалокатли урушдан дунё ларзага келади.

«Кимки қабрни очса, уруш руҳини озод қилади. Шунақанги қонли ва даҳшатли қирғин бўладики, бунақасини дунё ҳеч қачон кўрмаган».

Кинооператор бу воқеани шу заҳотиёқ экспедиция раҳбари, академик Тошмуҳаммад Қори Ниёзовга айтиб беради. Бироқ ўзбек оқсоқолларининг огоҳлантириши унга табассумдан бошқа таъсир қилмади. Қабрни очишади. Орадан бир неча соат ўтгач, экспедиция қатнашчиларини ҳақиқий даҳшат қамраб олади.

Кейинчалик кинооператор Малик Қаюмов шундай эслайди: «Уруш бошланди. Яқинлашдим, қарасам, инглизлар Рашн-Дойчлендни эшиттиришяпти. Кечаси соат учлар эди. Эрталаб барвақт буйруқ келди: экспедицияни йиғиштириб, Тошкентга жўнанг».

Бу машъум тасодифми ёки ҳақиқий мистик воқеа эдими? Нима учун Гўри Амир мақбарасига ташриф буюрувчилар учун мақбарага кириш ҳалигача ёпиқ? Келинг, шу мавзуни таҳлил қиламиз.

Ажабтовур тарих

Бугунги кунда Гўри Амир мақбарасига ташриф буюрувчилар фақат қабристоннинг фотосуратини кўриши мумкин. Амир Темур тобути устидаги қора нефритда катта ёриқ кўзга ташланади. Эрон йилномачилари саркофагнинг бундай аҳволга тушишига Эрон саркардаси Нодиршоҳнинг ўйламай қилган иши сабаб бўлган, деб таъкидлайди.

ХВИИИ асрнинг ўрталарида у қабрдан қимматбаҳо тошни олиб, ўз саройини қуриш учун ишлатишни буюрган. Аммо плитани Эронга олиб келишганда мамлакатни даҳшатли зилзила ларзага солади. Қарғиш эшитишдан қўрқиб кетган Нодиршоҳ шу заҳотиёқ қабртошни жойига қайтариб қўйишни буюрган.

Тош қайта Самарқандга олиб келинаётганда парчаланиб кетади. Саркарда эса тез орада фитначилар томонидан ўлдирилади. Эҳтимол, айнан шу воқеа Амир Темур қабрининг лаънатланиши ҳақидаги афсонанинг келиб чиқишига асос бўлган, дейишимиз мумкин.

Экспедициянинг Самарқандга сафари

Амир Темур, шунингдек, унинг ўғиллари ва невараларининг қабри Гўри Амир мақбарасида сақланади. У 1404 йилда саркарданинг буйруғи билан қурилган. Олимлар Темурнинг қабри қаерда бўлиши ҳақида узоқ баҳслашган. Унинг жасади айнан шу мақбарада ётганлигига ишонч ҳосил қилиш учун 1941 йилда Самарқандга экспедиция уюштиришга қарор қилинди.

Унда археологлар Тошмуҳаммад Ниёзович Қори Ниёзов ва Александр Александрович Семёнов, антрополог Михаил Михайлович Герасимов, кинооператор Малик Қаюмов, ёзувчи ва филолог Садриддин Айний ва унинг ўғли Камол иштирок этди.

Биринчи навбатда Амир Темурнинг ўғиллари — Мироншоҳ ва Шоҳрух қабрлари очилди. Икки кундан сўнг экспедиция қатнашчилари Мирзо Улуғбекнинг жасадини олиб чиқишди. 19 июнда Темур мақбарасидан катта нефрит тош олиб ташланган, эртаси куни эса қабрнинг ўзи очилган. Ва бу биринчи номувофиқлик — эътибор беринг. Айтишларича, қабристон очилган куннинг эртасига уруш бошланган эмиш. Лекин аслида 2 кундан кейинга тўғри келади.

Қазишмаларга қайтамиз. Мурда ёриб кўрилган заҳоти ҳаво муаттар ҳидга тўлади, бу эса Темурнинг озод бўлган руҳи ҳақидаги афсонани келтириб чиқарган. Мақбарада гўё: «Кимки бу дунёда ёки охиратда менинг оромгоҳимни бузса, азоб-уқубат чекади ва ҳалок бўлади», деган огоҳлантириш ёзилгани ҳам бу воқеага сирли тус берган.

Шундай бўлсада, буюк саркарда тобутини очиш амалга оширилди. Мармар тобут ичида арча ёғочидан ясалган тобут бор эди, унинг устида қалин мато қолдиқлари кўриниб турарди. Газлама олтин ва кумуш иплар билан тикилганди. Олимлар сақланиб қолган мато парчаларида қадимги ёзувларни кўра олишди. Тобутнинг ўзи яхши сақланган эди. Унда уни мустаҳкамловчи тахталар ва тиргаклар топилди.

Унда топилган қолдиқлардан, уларнинг эгаси баланд бўйли, болдири шикастланган ва умуртқаси деформацияга учраган одам эканлиги аниқланди. Шундай қилиб, тахмин тасдиқланди: Гўри Амирда ҳақиқатан ҳам Амир Темур дафн этилган экан.

Кўп ўтмай экспедиция қатнашчилари гитлерчи Германиянинг СССРга ҳужуми бошланганидан хабар топишди. Самарқандда ва бошқа жойларда кўпчилик буни айнан Темур қабрининг очилиши билан боғлади. Экспедиция зудлик билан тўхтатилди ва буюк арбобларнинг қолдиқлари кейинги тадқиқотлар учун Москвага жўнатилди.

Шу билан бирга, Темур руҳи ҳақидаги афсонага ишониш учун яна бир сабаб шуки, урушнинг бурилиш нуқтаси бўлган Сталинград жангидаги ғалабадан бир ой олдин СССР раҳбарияти Темур ва Темурийлар қолдиқларини Самарқандга қайтаришни буюрган эди.

Амир Темурнинг ташқи кўриниши қандай бўлган?

19 июнь, пайшанба куни соҳибқирон Амир Темурнинг қабрини очишга киришилади. Унинг қабри ўғил­лари­нинг қабри­дан анча фарқ қилиб, салобати ва улуғ­ворлиги билан ажралиб туради. Соҳибқирон кўмилган жой 20 сантиметр қалинликдаги оғир мармартош билан бекитилган бўлиб, тошнинг узунлиги 245 см, эни эса 90 сантиметр бўлган.

Тобутнинг устига қорамтир кўкиш рангли газлама ёпилганлиги аниқланади. Тобутнинг ранги қорамтир, ёғочлари бақувват, силлиқланган тахталардан ясалган бўлиб, алоҳида қопқоғи ҳам бўлган. Тобутнинг тўрт бурчагида тўртта оёқчаси бўлиб, уни зах ерга тегиб туришидан асраган. Тобутни ясаган усталар уни мустаҳ­камлаш учун тўрт бурчакли темир михлардан фойдаланишган.

Амир Темурнинг жасади узун қилиб ётқизилган ҳолда, юзи эса қибла томонга қаратилган ҳолатида эканлиги аниқланган. Суякларнинг баъзи жойларига кафан қолдиқлари ёпишиб қолган ва бош, бўйин, оёқ томонларида мумиёланган мускуллар, тери парчалари бўлган. Жасаднинг усти юпқа лойқа ва тузлар билан қопланган бўлиб, бу сув тошқинлари туфайли қабрга кирган сувнинг қолдиқ­лари эканлиги айтилади.

Амир Темурнинг соч толалари қалин ва тўғри бўлиб, сарғиш-қўнғир рангда, сал-пал оқ ҳам оралаган. Унинг бош чаноғида қошларининг қолдиқлари ҳам сақланган бўлиб, узунлиги 12−14 миллиметргача борган ва ранги тўқ-жигарранг бўлган. Мўйлови сақланмаган. Герасимов бош чаноқдаги ўрнига қараб унинг мўйлови узун, лабидан ҳам пастга тушиб турганини аниқлаган.

Лаъант ҳақиқатан ҳам бормиди?

Мақбаранинг очилиши муносабати билан уруш бошланиши ҳақидаги афсонанинг муаллифи Малик Қаюмов ҳисобланади. Унинг айтишича, қабрни очишдан олдин тушки танаффусда чойхонага борган ва у ерда уч оқсоқолни учратган. Улар унга мақбарани очиш мумкин эмаслигини, акс ҳолда уруш бошланишини айтишган. Ўз сўзларини тасдиқлаш учун қариялар операторга араб китобидан тегишли башоратни ўқиб беришган. Кейин матнни академик Семёновга кўрсатишган, у эса унинг муқаддаслиги ҳақидаги миш-мишларни рад этган. Олимнинг таъкидлашича, бу фақат ривоят ва афсоналар тўплами экан. Бироқ башорат матни қўлда ёзилган эди.

2012 йил 30 ноябрда Правда.ру нашри Антон Евсеевнинг Амир Темур қабри қарғиши ҳақидаги мақоласини эълон қилди. Унда гўё Малик Қаюмовнинг айтишича, қабртошда: «Мен қўзғалганимда дунё ларзага келади», тобут ичида эса: «Кимки бу дунёда ёки охиратда менинг оромимни бузса, у азоб чекади ва ҳалок бўлади», деган сўзлар ёзилган эмиш. Бироқ Малик Қаюмов билан тўғридан-тўғри суҳбат ёзуви буни инкор этади.

Хўш, Амир Темурнинг нефрит қабртошига аслида нима ёзилган? Қабртошнинг олд томонига сулс хати билан марҳумнинг шажараси ёзилган. Нефрит қабртошининг ён томонига сулс хати билан: «Танланганлар ва жангчиларнинг ҳомийси, барча душманларни мағлуб этган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин. Ундан ўзга ҳеч нарса боқий эмас. Ғайридинларга қаҳр қилувчи, беозорларга меҳрибон.» деб ёзилган. Марҳум саркарданинг оромини бузган киши азоб-уқубатларга дучор бўлади, деган огоҳлантиришларни тадқиқотчилар топа олмадилар. Бу яна бир ноаниқлик.

Энди тобутни очгандан сўнг қабристонни муаттар ҳидлар тўлдирганига келсак. Маълумки, Темур Хитойга кетаётганида Ўтрор шаҳрида вафот этган. Шунинг учун уни ташиш ва Самарқандда дафн этиш учун жасадни мумиёлашган. Демак, бу фақат хос мойларнинг ҳиди бўлган дейиш мумкин.

Уруш бошланиши билан тўғри келганига тўхталамиз. Иккинчи жаҳон уруши 1939 йилда Полшага ҳужум билан бошланган ва СССРга қарши «Барбаросса» ҳужум режаси 1940 йилдаёқ Гитлер томонидан тасдиқланган эди. Шу билан бирга, конспирологик назариялар мухлислари Сталинград жангига бир ой қолганда (бу урушда бурилиш нуқтаси бўлган) Сталин Темурнинг жасадини Самарқандга қайтариб олиб келиб, барча эҳтиромлар билан дафн этишни буюрганини ҳам эслатиб ўтишади.